ابعاد و پیامدهای سیاست راهبردی کره جنوبی در آسیای مرکزی

مقدمه

کره‌ جنوبی در کنار بازیگرانی همچون ترکیه، هند و پاکستان به ‌عنوان یکی از بازیگران نوظهور در آسیای مرکزی محسوب می‌ شود. تشکیل مجمع همکاری‌ های «کره جنوبی- آسیای مرکزی» در کنار اتخاذ راهبرد سیاست جدید شمالی از سال 2013 از نشانه‌ های سطح جدید تعاملات است. اگرچه به ‌طورکلی ماهیت تعاملات کره جنوبی با کشورهای آسیای مرکزی در چارچوب اقتصادی نگریسته می ‌شود، اما تحولات سال‌ های اخیر نشان داده فراتر از اقتصاد ریشه در ژئواکونومی داشته و در آینده حتی ممکن است در حوزه‌ های فرهنگی و نفوذ نرم ابعاد گسترده‌ ای یابد.

پیشران ‌های سیاست راهبردی کره‌ جنوبی در آسیای مرکزی

«ژئوپلیتیک» نخستین اصل و عامل توسعه سیاست‌ های راهبردی کره جنوبی در آسیای مرکزی است. این کشور مدت‌ هاست در مسیرهای زمینی تجاری خود با سد بزرگی همچون کره شمالی مواجه است و در مسیرهای دریایی نیز با چالش‌ ها و ریسک‌ های بزرگی در عبور از دریای چین جنوبی، تنگه ملاکا و شاخ آفریقا مواجه است. این چالش‌ ها در کنار روند فزاینده بهبود روابط با روسیه، سبب شد تا نگاه‌ های سئول نیز همچون بسیاری از بازیگران نوظهور دیگر به اوراسیا جلب شود. کره از سال 2000 تولید ناخالص داخلی خود را از 383 میلیارد دلار با یک رشد چشمگیر به 1.63 تریلیون دلار در سال 2020 رسانده و برای حفظ این روند رو به رشد ناگزیر از کاهش محذوریت‌ های ژئواکونومیکی است که هزینه سنگینی را بر این کشور تحمیل می‌کند. دومین پیش ‌برنده سیاست ‌های راهبردی کره در آسیای مرکزی مؤلفه «فرهنگی» است. بر اساس منابع گوناگون 300 الی 400 هزار کره‌ ای ‌تبار در جمعیت حدوداً 70 میلیونی آسیای مرکزی زندگی می ‌کنند. از این تعداد گفته می ‌شود بیشترین شمار در ازبکستان با حدود 180 هزار نفر است و شمار قابل توجهی نیز (حدود 120 هزار نفر) در قزاقستان زندگی می‌ کنند. این کره‌ ای ‌تبارها در دوره حاکمیت استالین و پیش از جنگ جهانی دوم به بهانه احتمال جاسوسی برای امپراتوری ژاپن در شرق دور روسیه، به‌ تدریج به آسیای مرکزی کوچانیده شده ‌اند. البته طی سال‌ های دهه 1980 و به‌ ویژه پس از استقلال شمار زیادی از این افراد مهاجرت کرده ‌اند. این جمعیت اگرچه امروز به ‌نوعی در جوامع بومی آسیای مرکزی ادغام شده ‌اند، اما محرکه مناسبی برای پیشبرد سیاست‌ های کره در این کشورها محسوب می ‌شوند. سومین مؤلفه تأثیرگذار در این فرایند طبیعتاً اقتصاد و انرژی است. کره جنوبی یکی از شرکای کلیدی کشورهای آسیای مرکزی در تجارت و به ‌ویژه سرمایه ‌گذاری است و تاکنون پروژه‌ های بزرگ چند میلیارد دلاری نظیر پالایشگاه نفت بخارا در ازبکستان، پالایشگاه گاز کیانلی در ترکمنستان و مجموعه فروپلاست در قزاقستان را شرکت‌ های کره ‌ای احداث کرده ‌اند. کره جنوبی جزو 5 شریک تجاری کلیدی و سرمایه‌گذار اصلی در ازبکستان و جزو 10 سرمایه‌گذار اصلی در قزاقستان محسوب می ‌شود.‌

                                  رونمایی از یادمان کری تبارها در ازبکستان

محورهای راهبردی مناسبات کره‌ جنوبی و آسیای مرکزی

وجه اصلی سیاست راهبردی کره جنوبی در آسیای مرکزی در قالب «سیاست جدید شمالی» خلاصه می ‌شود. در چارچوب این استراتژی که در دولت ‌های اخیر این کشور با نام ‌های گوناگون ازجمله «ابتکار اوراسیایی» همراه بوده، محورهای مشابهی پیش برده شده است. در این برداشت منطقه اوراسیا به سه کریدور اقتصادی در حوزه ‌های شرقی (سیبری، شرق دور روسیه و استان‌ های شمالی چین)، مرکزی (کشورهای آسیای مرکزی) و غربی (نیمه غربی روسیه، بلاروس و اوکراین) تقسیم می ‌شود. در منطقه آسیای مرکزی اولویت ‌های کره جنوبی بر توسعه استفاده از منابع زیرزمینی این کشورها و نیز توسعه زیرساخت  ‌های راهبردی این کشورهاست. در چارچوب همین نگاه به آسیای مرکزی نیز پروژه‌هایی نظیر احداث پالایشگاه و پتروشیمی، جاده، فرودگاه و حتی نیروگاه ‌های حرارتی با حمایت کره جنوبی انجام گرفته است. اعلام سال 2020 به ‌عنوان سال «همکاری اقتصادی شمال» نیز باهدف پیشبرد این راهبردها صورت گرفت.

در همین حال در سال 2018 این راهبرد در سطح کلان با یک ارتقای کلیدی موسوم به «استراتژی 9 پل» توسعه یافت. در این راستا 9 محور کلیدی ازجمله انرژی، خطوط ریلی و زیرساخت ‌ها، کشتی ‌سازی، بنادر، پزشکی، کشاورزی و ماهی ‌گیری، سرمایه‌ گذاری و نوآوری، فرهنگ و گردشگری برای توسعه کره در نظر گرفته شدند. در این راستا برخی اولویت‌ های جدید نیز در آسیای مرکزی برای کره جنوبی تدوین شد که ابعاد بسیار قابل توجهی در حوزه ‌های نرم می ‌یافت. برندسازی به ‌عنوان یک مدل توسعه ‌ای برای ارتقاء قابلیت‌ های الهام‌ بخشی از راهبردهای اصلی کره برای این موضوع بوده است. فعالیت ‌های KOCIS (خدمات اطلاع‌ رسانی فرهنگی کره) در آسیای مرکزی افزایش محسوسی یافته و نمودهای آن در بازی‌ های ویدئویی، سریال ‌ها و فیلم ‌ها به ‌طور جدی قابل مشاهده است. در همین حال مراکز آموزش فرهنگ و زبان کره ‌ای نظیر مجموعه‌ های آموزشی در بیشکک و تاشکند، مرکز فرهنگی و هنری کره در تاشکند، مرکز اطلاعات کره‌ ای قرقیزستان در بیشکک، مرکز فرهنگی در آستانه و تاشکند و … به ‌طور محسوسی با حمایت دولت کره فعالیت‌ های خود را گسترش داده ‌اند. تأسیس دانشگاه کره‌ای- ازبکی در فرغانه با سرمایه ‌گذاری 11.9 میلیون دلار که الهام‌ گرفته از مدل‌ های روسی، آمریکایی و ترکی در آسیای مرکزی است، در ازبکستان در سال 2019 انجام گرفت. کره همچنین خود را به‌ عنوان یک مهد تکنولوژی و نوآوری در آسیای مرکزی معرفی می ‌کند و در حوزه‌ های عمومی نیز این محور را پیش برده است. در حوزه اجتماعی نیز به‌ عنوان یک نمونه، تجربه مشارکت 3.5 میلیون کره ‌ای با جمع‌آوری 227 تن طلا برای بازپرداخت بدهی‌ های خارجی این کشور، مدلی است که در قرقیزستان نیز برای بازپرداخت بدهی ‌های این کشور به اجرا درآمد که البته تاکنون موفق نبوده است.

پلتفرم سیاسی پیشبرد این راهبردها نیز به نظر می ‌رسد در چارچوب «مجمع همکاری کره جنوبی-آسیای مرکزی» یا «RK+5» طراحی شده است. این چارچوب نیز برگرفته از مدل 1+5 است که طی سال‌ های اخیر از سوی چین، آمریکا، روسیه و هند مورد استفاده قرار گرفته است. ریشه شکل ‌گیری این مدل البته به سال 2007 باز می ‌گردد زمانی که یک شورای مشورتی بین دو طرف تشکیل شد و به این پلتفرم توسعه یافت. در کنار این رویکرد منطقه ‌ای، کره توسعه روابط دوجانبه را با شرکای منطقه ‌ای، با محوریت ازبکستان و قزاقستان پیش می ‌برد. در این پلتفرم سیاسی نیز 6 هدف عمده معرفی شده که منطبق بر اصول کلیدی سیاست جدید شمالی هستند. این اهداف عبارتند از: حمل‌ و نقل و ایجاد مراکز لجستیک، انرژی با تمرکز بر افزایش بهره‌ وری و توسعه انرژی‌ های تجدیدپذیر، نوسازی و متنوع ‌سازی صنایع، تغییرات آب ‌و ‌هوایی و محیط زیست، حوزه بهداشت و درمان، آموزش و فرهنگ. سرمایه‌گذاری ‌ها و رویکردهای اقتصادی کره در آسیای مرکزی طی 5 سال اخیر منطبق بر این اهداف شش‌ گانه انجام گرفته است.

ابعاد و پیامدها برای ایران

نگاه ‌های سیاسی کره جنوبی نسبت به ایران طی سال ‌های اخیر بهبود نیافته و همراهی این کشور با آمریکا در موضوع تحریم ‌ها و به ‌ویژه ایجاد چالش ‌های جدی بین سئول و تهران در موضوع بلوکه شدن دارایی‌ های ایران، نشان از رویکرد غیرسازنده سئول به تهران در حوزه سیاسی و اقتصادی دارد. در همین حال، در سیاست جدید شمالی کره اشاره‌ ای به مسیرهای جنوبی آسیای مرکزی تا ایران نشده و مسیرهای جنوبی احتمالاً در امتداد استراتژی آمریکایی اتصال آسیای مرکزی و جنوبی خواهد بود. از این منظر در صورت تکمیل زنجیره این کریدورهای اقتصادی، طبیعتاً به ‌عنوان بخشی از پازل منطقه‌ ای آمریکا با راهبرد حذف و کاهش جذابیت ‌های ژئواکونومیکی ایران توسعه خواهد یافت. لذا، مادامی که مناسبات تهران و سئول به نحو محسوسی بهبود نیابد، توسعه نفوذ ژئواکونومیک اقتصادی کره در آسیای مرکزی طبیعتاً به معنای محدودسازی فرصت‌ های ایران در این منطقه است. همچنین از طرف دیگر حضور بازیگران نوظهور اقتصادی به جز قدرت ‌های بزرگ در آسیای مرکزی همچون کره جنوبی، هند و ترکیه و خلاء حضور ایران (باتوجه به روند نزولی 8 سال اخیر)، می ‌تواند منجر به کاهش بیش از پیش جذابیت ‌های اقتصادی ایران برای آسیای مرکزی شود. از طرف دیگر در حوزه فرهنگی نیز تعمیق و توسعه الگوهای کره ‌ای و جایگزین شدن آن با مدل‌ های تاریخی ایرانی و حتی مدل ‌های مدرن ترکی، می‌ تواند یک زنگ خطر برای واگرایی این کشورها از جهان اسلام باشد. 

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .