موانع بر سر راه پیشرفت مصالحه‌ی ترکیه و عربستان
در تاریخ ۶ اردیبهشت/ ۲۶ آوریل، ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه تصریح کرد که کشورش “به دنبال راه‌هایی برای تقویت روابط با عربستان سعودی است.” کالین در مورد قتل جمال خاشقچی، ستون نویس سعودی مخالف حکومت، که نقش به سزایی در تضعیف روابط عربستان و ترکیه داشت، اظهار داشت: “دادگاه‌ها برگزار شده است. آن‌ها تصمیمی گرفتند، بنابراین ما نیز به این تصمیم احترام می‌گذاریم.” کالین همچنین از ریاض خواست تا اقدامات بیشتری برای پایان‌دادن به تحریم غیررسمی کالاهای ترکیه انجام دهد.
کالین این سخنان را به موازات سفر شاهزاده فیصل بن فرهان، وزیر خارجه‌ی عربستان به دوحه اظهار کرد. در این سفر، فرهان دعوت‌نامه‌ای را برای دیدار از ریاض، از سوی پادشاه سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، به امیر قطر، شیخ تمیم بن حمد آل ثانی تقدیم کرد. در آغاز سال جاری میلادی، دوحه برای میانجی‌گری میان ریاض و آنکارا، در صورت تمایل طرفین اعلام آمادگی کرد. با این حال یک منبع آگاه از موضوع، به امواج.میدیا گفت که دوحه هنوز درخواستی از هیچ سمت دریافت نکرده است.
پیام‌های رد و بدل شده
تلاش‌ها برای برقراری مجدد روابط نزدیک میان ترکیه و عربستان، از آبان ۱۳۹۹/ اکتبر سال ۲۰۲۰ آغاز شد، زمانی که پس از زلزله‌ای ویرانگر که استان ازمیر ترکیه را لرزاند، وزارت امور خارجه‌ی عربستان بیانیه‌ای را برای عرض تسلیت و همبستگی منتشر کرد. یک هفته بعد، خبرگزاری دولتی عربستان اظهار داشت که ملک سلمان مرکز امدادرسانی ملک سلمان دستور داده است تا “در کنار مردم دوست و برادر ترکیه بایستد.”
ماه بعد، ملک سلمان با رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه تماسی تلفنی گرفت. این دو به توافق رسیدند که کانال‌های ارتباطی را به امید بهبود روابط دوجانبه، و حل و فصل مسائل مختلفی باز نگه دارند. هم‌زمان، شاهزاده فرهان نیز روابط با ترکیه “خوب و دوستانه” خواند.
این نشانه‌های مثبت، برخی از مهم‌ترین تحولات را پس از قتل خاشقچی رقم زده است. به عنوان مثال، در پایان نشست گروه ۲۰، به میزبانی عربستان، اردوغان بابت موفقیت در برگزاری این مراسم به ریاض تبریک گفت.
پنج روز بعد، مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه‌ی ترکیه، در حاشیه‌ی چهل و هفتمین نشست شورای وزیران امور خارجه‌ی کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی در نیامی، پایتخت نیجر، جلسه‌ای با همتای سعودی خود برگزار کرد. در ادامه‌ی این نشست، چاووش اوغلو با تأکید بر اهمیت روابط دوجانبه با پادشاهی، صمیمیت و صداقت گفتمان، و همچنین منفعتی را که روابط قوی ترکیه و عربستان برای کل منطقه به همراه دارد، برجسته کرد.
تحریم ضمنی
در کمال تعجب، این تعاملات مثبت، درست به موازات تأثیرات مخرب و روزافزونی صورت گرفت، که عربستان با تحریم کردن غیررسمی ترکیه، بر مشاغل این کشور گذاشت.
داده‌های رسمی هر دو کشور این تأثیرات را تأیید می‌کند. در حالی که عربستان صادرات خود به ترکیه را افزایش داده است، واردات متقابل از آن را به شدت کاهش داده است. براساس مرجع عمومی آمار عربستان، صادرات ریاض به آنکارا در سه ماهه‌ی اول سال ۲۰۲۰ نسبت به بازه‌ی مشابه در سال ۲۰۲۱، حدود ۲۱ درصد افزایش داشته است. در عین حال، واردات عربستان از ترکیه در همین مدت به طرز چشمگیری کاهش یافته است.
آنکارا نیز در پاسخ چندین شکایت رسمی به ریاض فرستاد و مخالفت خود را با تحریم‌ها ابراز کرد و بر ضرورت توقف آن تأکید کرد. آخرین شکایت‌نامه در اوایل بهمن‌ماه/ اواخر ژانویه ۲۰۲۱ ارسال شده است. در حالی که مقامات عربستان اعمال اقدامات تبعیض‌آمیز علیه محصولات ترکیه را انکار کرده‌اند، آن‌ها موفق نشدند به همتایان ترکیه‌ای خود اطمینان دهند که این بایکوت رو به پایان است.
چاووش اوغلو علی‌رغم دریافت پیام‌های تناقض‌آمیز از ریاض، اخیراً تأکید کرد که آنکارا همچنان متعهد به تقویت روابط خود با عربستان است. وی با بیان این که “هیچ مانعی برای بهبود روابط با ریاض وجود ندارد،” افزود: “اگر عربستان سعودی گامی مثبت بردارد، ترکیه نیز متقابلاً پاسخ خواهد داد.”
در اوایل فروردین‌ماه/ اواخر ماه مارس، مقامات ترکیه به منظور علنی کردن قصد خود برای طرح شکایت از ریاض در سازمان تجارت جهانی، پیامی به عربستان فرستادند. سه هفته بعد نیز آنکارا این اقدام را عملی کرد.
دیگر معضلات
مسئله‌ی مهم دیگر برای ترکیه، اقدام تحریک‌آمیز عربستان سعودی در جهت افزایش تعاملات خود با یونان است. ابراز حمایت ریاض از آتن، رقیب آنکارا در شرق مدیترانه، پس از تمرینات نظامی مشترکی که در اسفند/ مارس انجام شد، برای ترکیه نگران کننده بود.
افزون بر این، برخی در خلیج فارس معتقدند که اسرائیل می‌تواند نقش سنتی منطقه‌ای ترکیه را که مقابله با ایران است، به عهده بگیرد. این تصور در پی خبر امضای یک سری توافق‌نامه‌ی عادی‌سازی روابط اسرائیل و امارات متحده عربی، و اسرائیل و بحرین در سال گذشته، قدرت یافته است. اما عربستان سعودی برخلاف شرکای خود در خلیج فارس نمی‌تواند به همکاری علنی با اسرائیل متکی باشد.
در خور توجه است که تمام نشانه‌های مثبت سعودی در مورد ترکیه در طول شش ماه گذشته، بیشتر از جانب ملک سلمان بوده است تا ولیعهد محمد بن سلمان، که مسئولیت اکثر مسائل سیاست خارجی را به عهده دارد. در نتیجه، آنکارا نمی‌داند که آیا شاهزاده‌ی قدرت‌مند و پدرش بر سر سیاست مربوط به ترکیه تفاهم دارند یا خیر و اینکه واقعاً تصمیم‌گیرنده در این موضوع کدامشان است. یک توضیح ممکن این است که ملک سلمان و محمد بن سلمان برای رسیدگی به موضوع آنکارا، تاکتیک “پلیس خوب، پلیس بد” را پیش گرفته است. صرف نظر از اینکه چه کسی در رأس است، دو عامل مهم دیگر در بن‌بست کنونی نقش دارند.
اولاً، پیشرفت در مصالحه‌ی عربستان و ترکیه کاملاً به روابط عربستان و آمریکا بستگی دارد. هرچه ریاض بیشتر احساس کند که واشنگتن رهایش کرده است، بیشتر در پی بهبود روابط با شرکای منطقه‌ای خواهد بود. با این همه، خبر عدم تمایل جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، برای مجازات محمد بن سلمان بابت ماجرای خاشقچی، احتمالاً فوریت ریاض را برای بهبود روابط با آنکارا کاهش می‌دهد.
یکی دیگر از عوامل مهمی که می‌تواند در شکل‌گیری روابط عربستان و ترکیه نقش داشته باشد، احتمال احیای برنامه‌ی جامع اقدام مشترک (برجام) یا توافق هسته‌ای ایران است. سران عربستان از آن واهمه دارند که پایبندی مجدد واشنگتن به برجام، موجب افزایش جسارت تهران در منطقه شود و اگر تهران بخواهد ریاض را مورد هدف قرار دهد، توانش را برای انجام چنین عملی تقویت کند. در صورتی که احیای برجام تحقق یابد، می‌توان انتظار داشت که سعودی‌ها به منظور مهار و تحدید ایران، در پی روابط دفاعی و امنیتی نزدیک با ترکیه باشند.
اما این واقعیت که برجام هنوز غیر فعال است و مذاکرات برای پیوستن مجدد ایالات متحده به آن همچنان ادامه دارد، بدان معنی است که ریاض در این مرحله هیچ عجله‌ای برای ایجاد اتحاد منطقه‌ای ندارد.
گذشته از این، ممکن است محمد بن سلمان در مورد چشم‌انداز روابط دوستانه با ترکیه، برخی از تردیدهای شخصی خود را حفظ کند؛ چرا که آنکارا با متهم کردن علنی ریاض برای قتل خاشقچی ، به جایگاه و وجهه‌ی بین‌المللی او آسیبی جدی وارد کرده است.
تغییر در هر یک از عوامل فوق‌الذکر، یا دستیابی ترکیه به موفقیت جدی در روابط با مصر، اسرائیل و یا یونان، احتمالاً محاسبات فعلی عربستان را دست‌خوش تغییر خواهد کرد. اما در حال حاضر، پیشرفتی که باید منتظرش بود، مربوط است به بایکوت محصولات ترکیه در عربستان سعودی؛ زیرا لغو آن نشانه‌ی اصلی پیشرفت در جهت دستیابی به مصالحه است.
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
