روابط و همکاری عمیق جمهوری آذربایجان و اسرائیل

دو موضوع مهمی که تعیین کننده سیاست داخلی و خارجی (جمهوری) آذربایجان و تعیین کننده روابط باکو با سایر کشورهای دیگر بعد از اعلام استقلال تا کنون است؛ پایه های اصلی روابط آذربایجان با اسرائیل را نیز تعیین کرده است: اول-اشغال هفت منطقه مجاور قره باغ کوهستانی توسط ارمنستان است. دوم- تولید و صدور منابع غنی هیدروکربوری آذربایجان به بازارهای جهانی است. دو موضوع اصلی مزبور به نسبت بسیار زیادی مرتبط با هم یکدیگر است. زیرا پایان دادن به اشغال ارمنستان تنها از طریق تقویت قدرت نظامی (جمهوری) آذربایجان امکان پذیر بود. بدین سبب باکو درآمد نفتی و انرژی خود را به نوسازی و تجهیز نظامی ارتش آذربایجان اختصاص داد. اما ارمنستان ضعیفترین کشور از لحاظ سیاسی و اقتصادی در منطقه قفقاز جنوبی محسوب می شود. دلیل ادامه اشغال منطقه قره باغ توسط ارمنستان در سی سال اخیر این بود که در دهه 90 میلادی، میان قدرت نظامی و تجهیزاتی ارمنستان و آذربایجان شکاف عمیقی وجود داشت و ارمنستان در موقعیت برتری قرار داشت و معادلات بین المللی نیز علیه آذربایجان رقم می خورد. ارمنستان همکاری نظامی همه جانبه ای با روسیه برقرار کرده و از حمایت ایران و کشورهای غربی تحت تاثیر لابی های ارامنه برخوردار یود. آذربایجان در آن دوره تنها از ترکیه کمک نظامی دریافت می کرد. اقتصاد ترکیه و فناوری نظامی ترکیه در دهه نود میلادی بسیار ضعیف بود و نمی توانست کمک چندانی به باکو ارائه دهد. در نتیجه باکو برای کسب قدرت نظامی به کشورهای دیگر روی آورد و اسرائیل مهمترین گزینه برای نوسازی ارتش آذربایجان بود. کشورهای غربی تحت فشار لابی ارامنه به صورت آشکار و پنهان آذربایجان را تحریم کرده و از فروش سلاح و تجهیزات نظامی پیشرفته به باکو خودداری می کردند. بدین سبب آذربایجان روابط بسیار نزدیکی را با اسرائیل برقرار کرده است.
اسرائیل بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تلاش می کرد که با کشورهای مسلمان استقلال یافته روابط حسنه ای برقرار کند. در نتیجه میان آذربایجان و اسرائیل به سرعت روابط بسیار گسترده و همکاری چند جانبه ای برقرار شد و گسترش یافت. روابط و همکاری نزدیک ترکیه و اسرائیل در دهه نود میلادی نیز برقراری روابط آذربایجان و اسرائیل را تسهیل کرد.
مهمترین پایه همکاری اسرائیل و آذربایجان؛ همکاری نظامی است
(جمهوری) آذربایجان از همان ابتدای استقلال خود، به آسانی از اسرائیل سلاح و تجهیزات نظامی مختلف خریداری می کرد. حتی برخی از محافل خبری اعلام کرده اند که اسرائیل قبل از اعلام استقلال نیز به آذربایجان سلاح صادر می کرد. اسرائیل در جنگ اول قره باغ به (جمهوری) آذربایجان موشک های استینگر ارسال کرده بود. 1
حیدر علی اف رئیس جمهوری آذربایجان در سال 1999 میلادی با هیئتی به سرپرستی افرایم سنه معاون وزیر دفاع اسرائیل و رئیس مشترک گروه دوستی بین پارلمانی آمریکا، اسرائیل و آذربایجان در چهارم دسامبر 1999 درباکو دیدار و مذاکره کرد و در نتیجه توافق نامه گسترش همکاری نظامی و تسلیحاتی امضا شد. برخی از شرکت های تولید تسلیحات نظامی اسرائیل در آذربایجان شعبه هایی افتتاح کرده اند و در نوسازی تسلیحات نظامی آذربایجان فعالیت می کنند. اسرائیل به جمهوری آذربایجان سامانه های پیشرفته پرنده برای نیروی هوایی، سامانه های پدافند موشکی، پهپادهای مختلف، موشکهای ضد تانک، توپ، تجهیزات مخابراتی و بی سیم و سامانه سلاح های نیروی زمینی بدون پرسنل نظامی صادر می کند.
بنا به گزارش انستیتو تحقیقات بین المللی صلح استکهلم Sجمهوری) آذربایجان بین سالهای 2011 تا 2020 میلادی 17 درصد سلاحها و تجهیزات نظامی خود را از اسرائیل خریداری کرده است و اسرائیل بعد از روسیه، دومین تدارک کننده ارتش آذربایجان است. بنا به گزارش SUPRI همچنین میان 2016 تا 2020 میلادی صادرات سلاح اسرائیل به آذربایجان افزایش یافته است و 17 درصد حجم سلاح های تولیدی اسرائیل به آذربایجان صادر می شود. اسرائیل و آذربایجان در سال 2012 میلادی قرارداد 1.6 میلیارد دلار قرارداد خرید تجهیزات نظامی و تسلیحاتی امضاء کردند. این قرارداد شامل خرید پهپادها و سامانه های ارتباطات ماهواری بود و اخبار مربوطه انعکاس وسیعی یافت. ارتش آذربایجان با سامانه موشک های بالیستیک LORA، پهپادهای مسلح و اطلاعاتی
Aerostar, Orbiter 3, Hermes 450, HeronTP, Hermes 900
و پهپادهای انتحاری نظیر Orbiter 1K, Skystriker مجهز شده است و برای تولید مشترک بخشی از این تجهیزات در آذربایجان نیز قرارداد لیسانس تولید و انتقال فناوری امضا شده است. 3
جنگ چهار روزه: نقطه عطف روابط اسرائیل و آذربایجان
جنگ چهار روزه میان آذربایجان و (جمهوری) ارمنستان در اوائل آوریل 2016 – 5آوریل 2016 میلادی از دو منظر مفهوم خاصی داشت: از نظر هر باکو و ایروان درگیریهای نظامی آستانه تحمل روانی برای هر دو کشور محسوب می شد. در این جنگ (جمهوری) آذربایجان برای اولین بار بخشی از اراضی خود را از اشغال ارمنستان خارج و افسانه “برتری نظامی ارمنستان از 1994 میلادی بر آذربایجان” را نقش بر آب و نابود کرد. جنگ چهار روزه علاوه بر تقویت اعتماد به نفس نیروهای نظامی ارتش آذربایجان ، نقطه عطف گسترش همکاری نظامی (جمهوری) آذربایجان با اسرائیل بود و زیرا برتری نظامی آذربایجان مدیون سلاح های پیشرفته اسرائیل بود. بینامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل بعد از پیروزی آذربایجان در جنگ چهار روزه به باکو سفر کرد و حکومت باکو و تل آویو قرارداد پنج میلیارد دلار خرید سلاح و تجهیزات نظامی پیشرفته از اسرائیل را امضا کردند.
تاثیر لابی یهودی بر افزایش همکاری اسرائیل و (جمهوری) آذربایجان
یک پایه موثر برای توسعه همکاری باکو و تل آویو، اقدامات لابی یهودی برای خنثی کردن و ایجاد تعادل در اقدامات لابی ارامنه در آمریکا و کشورهای غربی بود. آمریکا در سال 1992 میلادی قانون کمک به کشورهای جمهوری های سابق اتحاد جماهیر شوروی را تصویب کرد. اما اقدامات لابی ارمنی آمریکا باعث شد که آذربایجان از چارچوب “قانون حمایت از آزادی ها در جمهوری های سابق شوروی” حذف و طرد شود. حکومت باکو نیز بنا به تشویق ترکیه برای برقراری معادله قوا و ایجاد تعادل در مقابل لابی ارامنه، روابط نزدیکی با لابی یهودی آمریکا برقرار کرد.
توان و نفوذ بسیار بالای لابی یهودی در بازار انرژی و صنایع دفاعی نیز نقش مهمی برای تقویت موقعیت و توان آذربایجان برعهده گرفته بود. مثلا بعد از استقلال آذربایجان، درباره مسیرهای نفت و گاز طبیعی (جمهوری) آذربایجان به کشورهای غربی و اروپایی چند طرح مطرح شد. لابی یهود و قدرت مالی و پولی بین المللی یهود در انتخاب مسیر خطوط لوله نفت و گاز “باکو-تفلیس- جیحان ترکیه” نقش موثر و تعیین کننده ای ایفا کرد. 4
تاثیر ایران بر گسترش همکاری آذربایجان و اسرائیل
تاثیر نقش ایران بر گسترش همکاری آذربایجان و اسرائیل را نباید نادیده گرفت.
ایران برقراری روابط نزدیک باکو و تل آویو را تهدیدی بسیار بزرگ محسوب و تلاش کرد که مانع گسترش روابط دو طرف شود. اما مواضع ایران در برابر مسئله قره باغ و حمایت تهران از مواضع (جمهوری) ارمنستان باعث شد که با نتیجه بر عکسی روبرو شده و روابط آذربایجان و اسرائیل بیش از پیش تقویت شود. همسایگی آذربایجان با ایران نیز از نظر اسرائیل اهمیت راهبردی آذربایجان را دو چندان کرده است. رسانه ها و مطبوعات اسرائیل و لابی یهودیان ذی نفوذ آمریکا مداوم از آذربایجان به عنوان کشور هم مرز و همسایه ایران سخن گفته و بر اهمیت همکاری اسرائیل با آذربایجان برای مقابله با ایران تاکید می کنند. اسرائیل بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، برای محاصره کردن ایران تلاش می کند که با کشورهای همسایه ایران روابط نزدیکی برقرار کند. یعنی اسرائیل در مقابله با ایران “راهبرد محاصره جدید” 5 را بکار گرفته است.
حساسیت آنتی سمیتیزیم اسرائیل
یکی از عناصر مهم از نظر اسرائیل نبود گرایش آنتی سمیتیزم و یهودی ستیزی از گذشته تاکنون (جمهوری) آذربایجان است. یهودیان بعد از اسرائیل، (جمهوری) آذربایجان را امن ترین کشور برای یهودیان تلقی می کنند.6 احداث و افتتاح بزرگترین کنیسه در باکو در9 مارس 2003 میلادی در باکو پایتخت آذربایجان که بزرگتر از همه کنیسه های اروپاست نیز نشان می دهد که آذربایجان از گرایش یهودی ستیزی بسیار دور است. یهودیان آذربایجان که از دهه 1970 میلادی به اسرائیل مهاجرت کردند نیز نقش مهمی در گسترش روابط باکو و تل آویو دارند. 7 در جنگ دوم قره باغ یهودیان آذری زبان اسرائیل تظاهرات بزرگی به نفع آذربایجان برگزار کردند. بدین سبب ارمنستان به علت حمایت تسلیحاتی اسرائیل از آذربایجان و تظاهرات آذری زبان ها به عنوان اعتراض سفیر خود را در اول اکتبر 2020 میلادی از تل آویو فراخواند. یکی از نمونه ای جالب یهودیت آذربایجان قصبه قرمزی است . قصبه قرمزی در قرن 18 میلادی تاسیس شد و در آذربایجان به ” بالاجا اسرائیل- اسرائیل کوچک ” خوانده می شود. قصبه قرمزی بعد از اسرائیل تنها منطقه مسکونی است که اکثریت جمعیت یهودی متمرکزی دارد.8
روابط اقتصادی گسترده جمهوری آذربایجان و اسرائیل
اسرائیل بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تلاش کرد که با کشورهای مسلمان آسیای میانه و قفقاز روابط نزدیکی برقرار کند. آذربایجان تنها کشور مسلمانی است که بیش از سایر کشورهای مسلمان همکاری اقتصادی و تجاری با حجم بسیار بالایی با اسرائیل برقرار کرده است. شرکت های اسرائیلی در آذربایجان در بخش ارتباطات و مخابرات، حمل و نقل، بهداشت و پزشکی، کشاورزی، مواد غذایی و انرژی و سایر بخش های دیگر سرمایه گذاری کرده اند. تنها کالای صادراتی آذربایجان به اسرائیل نفت است. اما کالاهای صادراتی اسرائیل به آذربایجان تجهیزات و ادوات پرنده های هوایی، موشک های ضد تانک و سایر تجهیزات نظامی است. اسرائیل 30 درصد نفت خود را از خطوط لوله نفت باکو-تفلیس- جیحان تامین می کند. بنا به آمار مرکز آمار دولت آذربایجان در سال 2019 میلادی آذربایجان 6.8 درصد صادرات نفت خود را به اسرائیل صادر کرده بود. اسرائیل به سومین شریک بزرگ صادرات (جمهوری) آذربایجان تبدیل شده است. آذربایجان بعد از پایان جنگ دوم قره باغ در 10 نوامبر 2020 میلادی تا کنون برای بازسازی مناطق آزاد شده سرمایه گذاری هایی انجام داده است. اسرائیل نیز در طرح های بازسازی و عمران مناطق آزاد شده از اشغال ارمنستان شرکت کرده است. اسرائیل در منطقه زنگلان مزرعه پرورش گاو میش افتتاح کرده است.9
مرزهای روابط اسرائیل و جمهوری آذربایجان
باکو به مرکز سیاست های راهبردی قفقاز جنوبی تبدیل شده و مداوم در روابط خود با (جمهوری) آذربایجان حساس عمل کرده است. مثلا اسرائیل درقبال مسئله قره باغ از تکرار حمایت مداوم از آذربایجان سخن نگفته است و اما از ابتدای جنگ از آذربایجان پشتیبانی کرد و از اعلام نوع و سطح روابط خود با ارمنستان به صورتی که با واکنش آذربایجان روبرو شود، خودداری کرد.
اسرائیل در هفتم آوریل 1992 میلادی در باکو سفارت اسرائیل را افتتاح کرد و تا سال 2007 میلادی روابط دیپلماتیک خود با ارمنستان را از طریق سفارت اسرائیل در تفلیس پایتخت گرجستان سازماندهی و هماهنگ کرد. اما آذربایجان در تل آویو سفارت ندارد و در اواخر ژوئیه 2021 میلادی دفتر تجاری و توریسم (جمهوری) آذربایجان در تل آویو را گشود.
دلیل خودداری باکو از گشودن سفارت آذربایجان در تل آویو، احساس هراس روبرو شدن با واکنش شدید ایران و کشورهای عربی و از دست دادن حمایت سازمان همکاری اسلامی در مسئله قره باغ است. البته برخی از کارشناسان نظر و ارزیابی متفاوتی دارند.
کارشناسان نظریه هراس از واکنش ایران درباره خودداری از گشودن سفارت آذربایجان در تل آویو را رد کرده و معتقدند که همکاری آذربایجان و اسرائیل در سال های اخیر به سطح ” مشارکت راهبردی” ارتقا یافته است. اگر آذربایجان از واکنش ایران هراس احساس می کرد، نمی توانست با اسرائیل روابط بسیار نزدیکی برقرار کند. علاوه بر آن، ارمنستان که روابط بسیار نزدیکی با ایران دارد، در تل آویو سفارت دارد. واکنش ایران را به عنوان دلیل خودداری آذربایجان از گشودن سفارت در تل آویو مطرح کردن خلاف واقعیت موجود است. زیرا ارمنستان تحت حمایت اقتصادی و سیاسی ایران، همچنین مصر و اردن نیز در اسرائیل سفارت دارند. 10 آذربایجان در تل آویو سفارت ندارد، اما بیش از سایر کشورهایی که در اسرائیل سفارت دارند، روابط تجاری و اقتصادی و نظامی و انرژی همه جانبه ای را با اسرائیل برقرار کرده است. به ویژه یهودیان آذربایجانی مهاجر اسرائیل از لحاظ دیپلماسی عمومی نقش بسیار مهمی در گسترش روابط دوجانبه دارند. البته مقامات اسرائیلی مداوم درخواست می کنند که آذربایجان در اسرائیل سفارت افتتاح کند. اما نبود سفارت آذربایجان در اسرائیل مانع گسترش روابط و همکاری سطح بالا میان دو کشور نیست.
سیاست مداران اسرائیل از سال 1993 میلادی تا کنون به صورت رسمی ویا غیر رسمی به آذربایجان سفر کرده و مذاکره می کنند بنامین نتانیاهو در سال 1997 میلادی به آذربایجان سفر کرده و با حیدر علی اف دیدار و گفتگو کرد. حیدر علی اف در سال 1997 میلادی به آمریکا سفر کرده و در نشست کنگره یهودیان آمریکا حضور یافت و از آنها درخواست کرد که برای رفع اشغال ارمنستان از اراضی آذربایجان به حکومت باکو کمک کنند. حیدر علی اف در 16 آوریل 1996 میلادی از موزه هالوکاست بازدید و خطاب به جماعت یهودی سخنرانی کرده و تلاش کرد که روابط گرم آذربایجان با یهودیان را حفظ کند. حیدر علی اف در 22-24 آوریل 1999 میلادی از موزه هالوکاست در واشنگتن بازدید کرد. شیمون پرز رئیس جمهور اسرائیل در سال 2009 میلادی به آذربایجان سفر کرد و خبر آن انعکاس وسیعی یافت. می توان گفت که افتتاح دفتر نمایندگی تجاری و توریسم آذربایجان در تل آویو به معنی ارسال پیام در راستای گشودن سفارت آذربایجان در تل آویو است.
بعد از پایان جنگ دوم قره باغ ، روابط سطح بالای آذربایجان و اسرائیل مورد توجه افکار عمومی جهان قرار گرفت و این سئوال مطرح شد که ” چرا علیرغم روابط دوجانبه بسیار گسترده، سفارت آذربایجان در اسرائیل گشوده نمی شود؟”