زمانی که ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران در ژانویه برای دیدار با همتای روس خود ولادیمیر پوتین از مسکو بازدید کرد، امیدوار بود که فصل جدیدی در روابط ایران و روسیه بگشاید. رئیسی و تیم سیاست خارجی محافظه‌کارش پس از امضای توافقنامه “مشارکت جامع راهبردی” با چین و سپس عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای (SCO) تلاش کردند تا روابط با مسکو را تا سطح یک مشارکت استراتژیک ارتقا دهند.
به این ترتیب، هیچ کس انتظار ندارد که تنها یک ماه بعد، تهاجم نظامی روسیه به اوکراین بتواند رابطه این کشور با ایران را به به چالش بکشد یا به آزمایش بگذارد.
تهران که اغلب به عنوان «متحد» مسکو شناخته می‌شود، به موج محکومیت بین المللی تهاجم نپیوست، اما از اقدام روسیه نیز حمایت نکرد. در همان زمان، افکار عمومی ایران که از نظر تاریخی به «جاه‌طلبی‌های امپریالیستی و توسعه طلبانه» روسیه دچار وسواس بودند، همدردی شدیدی با اوکراین نشان دادند. خطرات ماجراجویی نظامی روسیه در اوکراین برای منافع ایران زمانی آشکارتر شد که روسیه خواسته های جدیدی را در مذاکرات احیای برجام مطرح کرد، احتمالاً در تلاش برای کسب امتیاز از غرب. در حال حاضر، به نظر می‌رسد ایران موفق شده است روسیه را متقاعد کند که همکاری‌ها در این روند را از سر بگیرد و این مذاکرات را عملاً از مرز فروپاشی برگرداند.
در هر صورت، تحولات اخیر نشان داد که صرف نظر از نتیجه جنگ اوکراین یا مذاکرات وین، تهران تمایلی به تجدید نظر در روابط نزدیک خود با مسکو ندارد. اگرچه این تحولات احتمالاً بستر اجتماعی و افکار عمومی روابط ایران و روسیه را بیشتر فرسوده خواهد کرد، تغییر اساسی در روابط دوجانبه، بعید به نظر می‌رسد، حداقل نه به این زودی.
درک موضع ایران در جنگ اوکراین؛ نه محکومیت، نه حمایت
جمهوری اسلامی دلایل کافی برای محکوم نکردن تجاوز نظامی روسیه به اوکراین دارد.
در دهه گذشته، روابط تهران و مسکو در سطح دوجانبه و چندجانبه گسترش یافته است. بر اساس گزارش‌های رسمی، حجم مبادلات تجاری ایران و روسیه در سال ۲۰۲۱ رکورد تاریخی را به ثبت رساند و به حدود ۴ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل ۸۹.۴ درصد افزایش داشته است. طرف ایرانی اعلام کرده است که قصد دارد این رقم را به ۲۰ میلیارد دلار برساند.
در همین راستا، در سال 2019، ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) یک توافق موقت برای ایجاد منطقه آزاد تجاری را اجرا کردند. این توافق به عنوان گامی در جهت عضویت کامل ایران در اتحادیه تلقی شد.
از زمان خروج ایالات متحده از توافق هسته ای ایران در ماه می 2018 (که رسما به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام شناخته می‌شود)، تهران علاقه بیشتری به توسعه روابط با روسیه و چین در چارچوب به اصطلاح «نگاه به مشرق» نشان داده است. در سطح منطقه‌ای، همکاری نزدیک ایران و روسیه در حمایت از دولت بشار اسد در سوریه به روابط نزدیک‌تر بین این دو کمک کرده است – علیرغم رقابت فزاینده آنها بر سر نفوذ در این کشور عربی.
همه این عوامل، به ویژه اتکای فزاینده تهران به مسکو و پکن برای حمایت بین المللی، ایران را از محکومیت تهاجم روسیه باز داشت. در عوض، رهبران ایران فرصت را مناسب دیدند تا از برخی ادعاهای روسیه حمایت کنند و غرب، به ویژه ایالات متحده و ناتو را در بحران اوکراین مقصر بدانند.
با انجام این کار، آنها می‌توانند با یک تیر دو نشان بزنند: دوستان روس خود را راضی نگه دارند و در عین حال به جناح‌های “غرب گرا” در داخل ایران یادآوری کنند که غرب غیرقابل اعتماد است، زیرا دوستان خود -اوکراین که آنها به شدت به کمک نیاز دارد- را رها می‌کند.
با این حال، ایران دلایل خوبی نیز برای حمایت نکردن از حمله روسیه به اوکراین دارد. ترکیب قومی مختلط استان های مرزی ایران در غرب و شرق همواره این نگرانی را ایجاد کرده است که دولت های متخاصم ممکن است شکاف های قومی و فرقه ای را برای تضعیف تمامیت ارضی ایران دستکاری کنند. هنگامی که صدام حسین دیکتاتور عراق در سال 1979 به ایران حمله کرد، یکی از توجیهات اصلی او «آزادسازی» سرزمین های عربی در استان خوزستان در جنوب غربی ایران بود.
بنابراین، حمایت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی همه کشورها، اصل اساسی سیاست خارجی ایران است.
این ملاحظات باعث شد که ایران از یک سو از رای مثبت یا منفی به قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل که حمله روسیه به اوکراین را محکوم می‌کرد امتناع ورزید و از آن سو از حمایت روسیه خودداری کرد.
تهدیدها و فرصت‌های جنگ اوکراین برای ایران
پاسخ رسمی ایران به تهاجم روسیه به کنار، پیامدهای بحران اوکراین، به‌ویژه فروپاشی سریع وضعیت موجود پس از جنگ سرد در روابط روسیه و غرب، می‌تواند به طرق مختلف بر منافع ایران تأثیر بگذارد.
در سطح بین‌المللی، از قبل واضح است که هرچه رویارویی روسیه و غرب بر سر اوکراین شدیدتر باشد، تمایل مسکو برای همکاری با کشورهای غربی در سایر موضوعات از جمله برجام کاهش می‌یابد. این زمانی آشکارتر شد که مسکو در اقدامی غیرمنتظره خواستار تضمینی شد که روابط اقتصادی و تجاری این کشور با ایران تحت تأثیر تحریم‌های مرتبط با اوکراین قرار نگیرد. تقاضای مسکو، مذاکرات وین بین ایران و قدرت‌های جهانی را تا مرز سقوط پیش برد. در حال حاضر، به نظر می‌رسد تهران توانسته است موضع روسیه را نرم کند و روس ها را برای از سرگیری همکاری در مذاکرات متقاعد کند.
با این حال، بحران یک هفته‌ای بر سر درخواست تضمین روسیه نشان داد که آینده برجام در برابر تغییر سیاست قدرت‌های بزرگ چقدر آسیب‌پذیر است.
البته شرایط جدید بین المللی فرصت‌های بالقوه‌ای را نیز برای ایران فراهم می‌کند. در شرایطی که کشورهای اروپایی مصمم به کاهش وابستگی خود به واردات نفت و گاز از روسیه هستند، کارشناسان و فعالان اقتصادی در ایران بر لزوم استفاده تهران از فرصت برای بهبود موقعیت خود در بازارهای جهانی انرژی تاکید می‌کنند.
در بخش نفت، انتظار می‌رود ایران در مدت کوتاهی پس از از سرگیری احتمالی برجام و لغو تحریم ها، صادرات خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.
اما در بخش گاز، وضعیت پیچیده‌تر است و هر برنامه‌ای برای صادرات گاز به اروپا مستلزم سرمایه‌گذاری و تامین زیرساخت‌های لازم است که می‌تواند تا یک دهه یا حتی بیشتر طول بکشد.
در هر صورت، نقش فعال‌تر ایران در هر دو بخش، مستلزم لغو تحریم‌های آمریکا است.
این شاید یکی از دلایلی باشد که مسکو از احیای برجام در شرایط کنونی و به تبع آن از عادی سازی روابط ایران و غرب چندان خوشحال به نظر نمی‌رسد؛ مشابه سال ۲۰۱۵ که سخنان جواد ظریف در فایل صوتی منتشر شده از او نشان می‌داد که روسیه اساساً از حصول توافق برجام نیز چندان خرسند نبوده است.
تأثیر جنگ اوکراین بر مناسبات خاورمیانه‌ای مسکو
در سطح منطقه‌ای، بحران اوکراین می‌تواند مجموعه‌ای از خطرات و فرصت‌ها را برای تهران به همراه داشته باشد.
ایران تحولات روابط روسیه با کشورهای عربی و اسرائیل پس از بحران اوکراین را با آمیزه‌ای از بیم و امید رصد می‌کند. نگرانی تهران این است که روسیه، در تلاش برای به دست آوردن دوستی اعراب و اسرائیل، ممکن است امتیازاتی را به آنها ارائه دهد که می‌تواند بر موقعیت ایران در منطقه تأثیر منفی بگذارد.
به عنوان مثال، در ازای امتناع امارات از قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل در محکومیت روسیه، مسکو از قطعنامه دیگری حمایت کرد که تحریم ها علیه حوثی‌های متحد ایران در یمن را تصویب کرد.
این اقدام به حدی تهران را ناخرسند کرد که چند روز بعد، هیئت ایرانی در سازمان ملل متحد در توضیح رأی ممتنع خود، مستقیماً به موضوع یمن اشاره کرد و از «استانداردهای دوگانه» شورای امنیت سازمان ملل انتقاد کرد.
همچنین بسیاری در ایران نگران این هستند که موضع محتاطانه اسرائیل در قبال بحران اوکراین و تلاش‌هایش برای میانجیگری بین مسکو و کی‌یف در درجه اول با هدف ترغیب روسیه جهت اعمال فشار بر ایران در منطقه و فراتر از آن است.
در عین حال، رهبران ایران امیدوارند که فشار غرب بر اسرائیل، ترکیه و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برای جدایی از روسیه در نهایت مانع از جایگزینی این کشورها به جای ایران برای مشارکت منطقه‌ای از سوی مسکو شود.
اسرائیل قبلاً اعلام کرده است که از تحریم‌های غرب علیه روسیه تبعیت می‌کند، در حالی که به نظر می‌رسد امارات و عربستان سعودی آماده بازنگری در مواضع خود در ازای تضمین‌های امنیتی بیشتر و حمایت سیاسی-نظامی آمریکا هستند.
اگر روسیه در نهایت از این کشورها ناامید شود، ایران ممکن است آزادی بیشتری برای پیگیری انگیزه‌های منطقه ای خود احساس کند. به عنوان مثال، ایران ممکن است از سوریه به عنوان پایگاهی برای مقابله با اسرائیل استفاده کند؛ کاری که انجام آن تا کنون بسیار سخت بوده است، در درجه اول به دلیل منافع مسکو در حفظ تعادل بین ایران و اسرائیل در سوریه است. تهران همچنین ممکن است تلاش کند موضع مسکو در مورد جنگ یمن را به نفع حوثی‌ها تغییر دهد.
***پایان بخش نخست***
