مرگ سخنگوی تحریر الشام و واکنش های داخلی

طی دو هفته اخیر شمار حملات دو جانبه نظام و متحدین از یک سو و ارتش ترکیه و معارضه از سوی دیگر در منطقه جبل الزاویه رو به افزایش بوده است.

روند حملات به شکلی بود که حتی احتمال درگیری زمینی و باز شدن جبهات نبرد هم مطرح شده بود؛ اما بعد از دیدارهای اردوغان با بایدن و پوتین، به نظر می رسد فعلا در کوتاه مدت، آتش بس تداوم یابد. با این حال، حملات هوایی و توپخانه ای همچنان ادامه دارد.

ابو خالد الشامی را باید نخستین قربانی تحریر الشام در حملات هوایی بعد از مدت های طولانی – دانست. اگر از حملات هوایی و توپخانه ای متحدین به پایگاه های معارضه مسلح در مناطق نزدیک به خط مقدم بگذریم، حملات هوایی روسیه معمولا معطوف به رقبای نظامی تحریر الشام است و به طور مشخص گروه های عضو «جبهه الوطنیه للتحریر» را هدف قرار می دهد. حملات هوایی آمریکا نیز معمولا نقطه زن بوده و رهبران گروه های سلفی جهادی رقیب تحریر الشام مانند «حراس الدین»،«انصار التوحید»،«حزب اسلامی ترکستانی» و… را هدف قرار می دهد.

البته در همین حمله، ۳ عضو «تحریر الشام» و ۶ عضو «صقور الشام» کشته شدند. به همین علت برخی افراد اعتقاد دارند هدف از این حمله، زدن یکی از پایگاه های جبهه الوطنیه بوده که به صورت اتفاقی با حضور ابو خالد الشامی همزمان شده است.

حواشی بعد از این حملات مهم تر از خود حملات به نظر می رسد. در این زمینه، تحریر الشام با گرامیداشت و برجسته سازی این رخداد، دو هدف مشخص را دنبال می کرد:

1. خود را ثابت قدم در مبارزه با نظام و روسیه نشان دهد؛ به طوری که تنها گروهی است که هنوز هم رهبرانش ترور می شوند؛
2. پیام های گروه های دیگر را نشانه پررنگی برای مقبولیت خود در گروه های معارضه نشان دهد.

جالب این جاست که مقامات تحریر الشام در این زمینه به قدری بی پروا عمل کردند که حتی در پیام بسیاری از رهبران آن ها، به قربانیان صقور الشام کم ترین اشاره ای نشد.

تحریر الشام علاوه بر وادار ساختن مساجد به برگزاری مراسم یا ذکر گرامیداشت بعد از فرائض، نزدیک به ۱۰ بیانیه با ادبیات و عناوین مختلف از قبیل «لواء مهاجرون والانصار»، «شورای عالی سرایا المقاومه الشعبیه»، «شاخه نظامی تحریر الشام»، «شورای عمومی حکومه الانقاذ»، «بیانیه رسمی تحریر الشام»، «مهاجرین دمشق در شمال (ادلب)»، «بیانیه رسمی حکومه الانقاذ» و… صادر کرد. اما جالب این جاست که کلیه این ساختارها، به صورت رسمی و سازمانی وابسته به تحریر الشام می باشند و حسب فرمان رهبری این تشکیلات با عناوین مختلف، این بیانیه ها را صادر کردند. به این ها باید پیام های مجزای رهبران این تشکیلات مانند «ابو ماریا القحطانی»، «مظهر الویس»، «ابو احمد حدود» و… را افزود.

خارج از دایره فوق، تنها دو بیانیه صادر شد که به نوعی نشان دهنده وابستگی یا دست کم رابطه بسیار نزدیک صاحبان این بیانیه ها با تحریر الشام است. بیانیه نخست از طرف شاخه نظامی «حزب اسلامی ترکستان» صادر گردید. بیانیه دوم نیز با عنوان «بزرگ ترین اتحادیه مهاجرین در سرزمین شام» (کبری کتل المهاجرین) صادر گردید که لیست اعضای آن (اعم از افراد حقیقی و گروه های عضو آن) از اهمیت به سزایی برخوردار است. البته باید توجه داشت که اکثر افراد حقیقی امضا کننده بیانیه فوق – مانند «ابو حارث» و «ابو معاذ المصری» و «ابو الفتح الفرغلی» که او هم مصری است – از اعضاء رده بالای تحریر الشام می باشند.

در نقطه مقابل، تقریبا تمام گروه های معارض سوری از اظهار نظر یا بیانیه همدردی و گرامیداشت خودداری کردند. برخی مانند «عمر حذیفه» و «حسن صوفان» به صورت سربسته و کلی برای قربانیان حملات روسی ابراز تأسف کردند و عمده افراد و گروه ها به طور کلی ترجیح دادند سکوت کنند. در شبکه های اجتماعی و جمع های غیررسمی تر که برخی صراحتا از این موضوع ابراز خشنودی نمودند!

تحلیل وضعیت:

یکی از پرسش های جدی که سال هاست معارضین سوری و بسیاری از ناظرین خارجی می پرسند، این است که چرا در حملات هوایی، الجولانی و نزدیکان وی هدف قرار نمی گیرند؟ از دوران جبهه النصره تاکنون، همواره رقبای الجولانی هدف حملات هوایی بودند؛ به جز دو مورد که شخص الجولانی گفته می شد دقایقی بعد از ورود یا خروج از جلسه هدف قرار گرفت و در یک مورد ظاهرا مجروح شده بود.

به نظر می رسد این پرسش همچنان به قوت خود باقی باشد؛ هرچند قتل «ابو خالد الشامی» واجد دلالت های مهمی است و نمی توان به راحتی از کنار آن گذشت.

این که گروه های مختلف معارضه حاضر نشدند در هیچ شرایطی برای ترور سخنگوی تحریر الشام بیانیه ای بدهند، نشان دهنده پایگاه بسیار ضعیف گروهی است که طبق قاعده «تغلب» و با زور اسلحه بر ادلب حکمرانی می کند. به این ترتیب ایده هایی مانند «مجلس العسکری المشترکه» در موقعیت بسیار ضعیفی قرار می گیرند و الجولانی برای پیشبرد آن باید امتیازات بیش تری به رقبا بدهد.

لیست گروه های امضا کننده بیانیه «کبری کتل المهاجرین» از اهمیت به سزایی برخوردار است که باید از دو منظر آن را مورد توجه قرار داد.

منظر اول این است که به نوعی می تواند نشان دهنده لیست گروه های جهادی خارجی هم­ پیمان تحریر الشام باشد. در این جا برخی از گروه های مهم این لیست را مرور می کنیم:

1. «کتائب امام البخاری» گروهی است که قبلا از گروه های نزدیک به احرار الشام به شمار می رفت. اما این بیانیه نشان می دهد آن ها به تحریر الشام نزدیک شده اند.
2. گروه «شام الاسلام» نیز از گروه هایی است که در سال ۲۰۱۲ از جنگجویان مراکشی تأسیس شد و در سال ۲۰۱۴ یکی از دو ضلع اصلی تأسیس گروه «انصار الدین» بود. به این ترتیب، تا این اواخر انتظار می رفت یکی از اجزای انصار الدین باشد؛ ‌اما این بیانیه – و چند بیانیه جمعی دیگر که طی دو سال اخیر منتشر شده – حاوی امضای این گروه است که نشان می دهد ظاهرا راه خود را از رهبران انصار الدین جدا ساخته اند. «شام الاسلام» توسط «ابو احمد المهاجر» از زندانیان سابق گوانتامو تأسیس شد و انتظار می رفت با توجه به گفتمان سلفی جهادی و رهبر با سابقه آن در صفوف القاعده، در روزهای اخیر به عنوان متحد حراس الدین محسوب شود؛ اما این بیانیه نشان داد باید آنان را در ردیف گروه های خارجی نزدیک به تحریر الشام در نظر گرفت.
3. «اجناد القوقاز» گروهی بود که همزمان با تحریر الشام، ترکستانی و گروه های سلفی جهادی عضو اتاق «فاثبتوا» روابط حسنه داشت و به همین جهت در تنش های میان حراس الدین و تحریر الشام در نقش میانجی ظاهر می شد. حضور «اجناد القوقاز» (قفقازی ها) و عدم حضور «جنود الشام» (چچنی ها) در این لیست، واجد دلالت های ایجابی و سلبی مهمی است.
4. «جماعه ابو خالد الترکی» از گروه های بی نام و نشان جدیدی است که با این بیانیه عملا اعلام موجودیت کرده است. اما نکته مهم این است که فردی به نام «ابو خالد الترکی» از فرماندهان حراس الدین به شمار می رفت و مشخص نیست این گروهِ نزدیک (عضو؟) تحریر الشام چه تفاوتی با آن ها دارد؟!
5. «حرکه مهاجری أهل السنه» که متشکل از تکفیری های ایرانی است، بار دیگر این بیانیه را امضا زده که بر روابط بسیار نزدیک آنان با تحریر الشام دلالت می کند.

دومین نکته بیانیه مهاجرین در این است که نشان می دهد علی رغم تلاش تحریر الشام برای مبارزه با گروه های سلفی جهادی خارجی و مظنون به همکاری با القاعده، همچنان بخش مهمی از گروه های خارجی حاضر در ادلب به ابو محمد الجولانی خوش‌بین هستند.

در بیانیه های پیشین مشابه که در حمایت از تحریرالشام صادر می شد، معمولا امضای فردی به نام «ابو ولید المطیری» وجود داشت که ظاهرا مسئول شرعی گروه «بلاد الحرمین» بود؛ اما در این بیانیه نام وی درج نشده است.

جمع بندی و تجویز:

1. تحریر الشام در عرصه داخلی و در گروه های معارضه فاقد پایگاه حداقلی است؛ به طوری که حتی در شبکه های اجتماعی بابت کشته شدن رهبران آن توسط روسیه ابراز خوشحالی می شود.
2. اقدام روسیه در ترور سخنگوی تحریر الشام را باید مهم ترین پالس مسکو برای عملیات در ادلب دانست. شاید این اقدام، در واکنش به دور جدید تلاش های الجولانی برای خروج از لیست گروه های تروریستی باشد.
3. علی رغم لزوم هوشیاری و حفظ آمادگی نظامی، نباید تصور کرد که به مجرد این ترور، روسیه یا دمشق قصد عملیات در ادلب را دارند. واقعیت این است که بدون توجه به روابط آنکارا با مسکو و تهران، نمی توان امکان عملیات در ادلب را تحلیل و بررسی کرد. به عبارت دیگر، عملیات در ادلب تابع دو متغیر «روابط آنکارا مسکو» و «روابط آنکارا تهران» است.

  شاید بتوان قاطعانه ادعا کرد مهم ترین گروه خارجی حاضر در ادلب، «حزب اسلامی ترکستانی» است. اما دست کم از زمان درگیری با احرار الشام در سال ۲۰۱۷، بر ناظران میدانی پوشیده نبود که ترکستانی و تحریر الشام از روابط بسیار نزدیکی برخوردارند و لذا حضور آن ها در لیست فوق جای تعجب ندارد.

منظور نگارنده از «مهم» در عبارت فوق، گروه هایی می باشد که درج نامشان در این لیست واجد معنای مهمی از نظر تحولات میدانی و جریانشناسی گروه های مسلح خارجی حاضر در سوریه است.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .