معماهای بی پاسخ کودتای ترکیه

کودتای ناتمام، ابتر، ناپخته، غیر فراگیر و پرمعمای 15 ژوئیه در ترکیه که توسط تعدادی از ژنرالها، افسران، درجه داران و سربازان عمدتا متشکل از نیروهای مسلح زمینی، هوایی و ژاندارمری ترکیه انجام گرفت در شرایطی رخ داد که تنش داخلی در ترکیه میان دولت و حزب حاکم عدالت وتوسعه با عناصر موسوم به دولت موازی طرفدار فتح الله گولن رهبر معنوی جماعت خدمت از دسامبر 2013  آغاز و تا چندروز پیش از تحقق کودتا تشدید شده بود، درطول این مدت صدها طرفدار گولن در دستگاههای پلیس، قوه قضائیه، برخی رسانه های وابسته به این تشکیلات، دانشگاهها و نیروهای مسلح یا محاکمه و روانه زندان شده یا تقلیل مقام یافته یا از کار برکنار شده بودند، همچنین پیش از انجام کودتای نافرجام و پس از شروع نخست وزیری بینالی ایلدیرم تنش زدایی در عرصه سیاست خارجی ترکیه با اعلام استراتژی کاهش دشمنان و افزایش دوستان آغاز شده بود و تنش میان دولت ترکیه با پ.ک.ک نیز تاحدودی کاهش یافته بود و نخست وزیر جدید  ترکیه پس از شروع بهبودی روابط با روسیه و اسرائیل درصدد کاهش تنش با مصر نیز برآمده بود و در قبال تحولات سوریه نرمشهایی از خود نشان داده بود. آنکارا همچنین در مبارزه با داعش همراهی نسبتا بیشتری با آمریکا و نیروهای ائتلاف را استارت زده بود بگونه ای که حتی برای پیروزی نیروهای دموکراتیک کردی -سوری که ازسوی آمریکا حمایت می شد در منبج  و حلب برغم مواضع قبلی در برابر کردهای سوریه یاری رسانده بود، بگونه ای چند روز پیش از این منبج توسط همین نیروها از دست داعش رها گردید. این در حالی بود که پیشتر دولت ترکیه علیه کردهای سوریه اقداماتی کرده بود و از ارتباط حزب دموکراتیک کردی سوریه با پ.ک.ک نگران بود و ترکیه تاوان مقاومت اخیر در برابر داعش و واردکردن ضربه به این گروه تروریستی را در انفجار مهیب فرودگاه آتاتورک در دو هفته پیش از کودتای نافرجام پرداخته بود.

علل احتمالی کودتا

مجموعه تحولات پیشاکودتا در ترکیه نشان می دهد که کودتاگران از اقدامات اردوغان و حزب حاکم عدالت و توسعه با شدت زیادی ناخرسند بوده اند و قصد ضربه زدن به دولت ترکیه را داشته اند و به همین منظور انجام کودتایی را برنامه ریزی و تدارک دیده بودند تا در زمان نزدیک دیگری به انجام آن اقدام کنند، اما به چند دلیل این عملیات را زودهنگام انجام دادند، از جمله عوامل احتمالی که می توان برای تعجیل کودتا برشمرد عبارتند از:

– از آنجا که قریب یک هفته  قبل از کودتای شب جمعه 25 تیرماه چند تن از ژنرالهای ارتش ترکیه که تنی چند از آنان از بازنشسته های نیروهای مسلح بودند بازداشت شده بودند و قرار بر بازداشت قریب 700 نفر دیگر از نیروهای مسلح بوده و کودتاگران نگران ادامه این بازداشتها بودند، کودتا را در زمانی نزدیکتر محقق ساختند.

– کودتاچیان نگران تقویت و افزایش مشروعیت اردوغان پس از شروع تنش زدایی در روابط خارجی و تا حدودی  تنش زدایی داخلی که آثار اقتصادی و امنیتی مناسبی را به ارمغان خواهد داشت بودند و انجام کودتا را در شرایط ثبات داخلی و خارجی کم یا بی نتیجه ارزیابی کرده و مبادرت به عملیات زودهنگام نمودند.

– نگرانیهای احتمالی ناشی از استمرار پاکسازیها و تصفیه های شروع شده از دسامبر 2013

– نگرانی از وقوع تغییرات در قانون اساسی ترکیه باهدف تبدیل نظام پارلمانی به نظام ریاستی و افزایش اختیارات رئیس جمهور و تاثیر آن بر روندهای سیاسی وامنیتی ترکیه و بروز محدودیتهای احتمالی برای فعالیت هواداران فتح الله گولن.

علل نافرجام ماندن کودتا

نظر به ماهیت، کم وکیف، شرایط حاکم، زمان  عملیات و دیگر عوامل میدانی شکست این کودتا درهمان ساعات اولیه محتمل بود. از دلایل عمده  نافرجامی این براندازی می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

– تنها بخشی از بدنه نیروهای مسلح که گفته می شود دادستان نظامی و مشاور رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح طراح آن بوده اند با جذب تعدادی از امرا، افسران، درجه داران و سربازان با استفاده از تعدادی تجهیزات نظامی هوایی و زمینی  در این براندازی مشارکت داشتند.

– تحرکات کودتاچیها صرفا در برخی از بخشهای حساس شهرهای آنکارا و استانبول نمود عینی یافت که منجر به انجام عملیات ایذایی و بمباران پارلمان و تصرف شبکه تلویزیونی دولتی تی.آر.تی و سی.آن.آن ترک، دستگیری رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح و تصرف فرودگاه آتاتورک استانبول و پل بوغاز گردید.

– نقش اساسی را مردم ترکیه و هواداران رجب طیب اردوغان ایفا کردند که به ندای رئیس جمهورشان پاسخ مثبت دادند و با حضور گسترده در خیابانها و میادین و مراکز حساس از قبیل ساختمان پارلمان، شبکه تی.آر.تی، ستاد مشترک نیروهای مسلح، فردوگاه آتاتورک و در برابر تانکهای ارتش و سربازان درآنکارا و استانبول و برخی شهرهای دیگر مانع از پیروزی کودتا شدند.

-نقش برجسته نیروهای وفادار ویژه پلیس که پس از شروع مبارزه اردوغان با گولنیستها  و از سال 2014 به بعد تشکیل شده بود در ایستادگی در برابر کودتاچیان و کشتن و دستگیری آنها بسیار واضح بود و چند ده نفر از کشته شدگان این حادثه از همین نیروهای ویژه بودند.

– نقش برجسته نیروهای سه گانه مسلح حامی دولت بویژه خلبانان ارتش که درکودتا مشارکت نکرده بودند در مهار آن که منجر به جان باختن تعدادی از آنها گردید.

-نقش رسانه های تصویری خصوصی که پیام اردوغان را به مردم و حضور مردم در دفاع از دولت را منعکس می کردند وسبب ترغیب بیشتر مردم به حضور در میادین و خیابانها گردید از مهمترین عوامل موثر درناکامی کودتا بود.

-حمایت احزاب مهم مخالف دولت از قبیل جمهوریخواه خلق، حرکت ملی و حزب دموکراتیک خلق از دولت قانونی برآمده از رای مردم و محکومیت کودتا ازسوی آنان.

عامل احتمالی پشت پرده کودتا

هرچند همه ابعاد این حادثه که در36 سال گذشته و از زمان آخرین کودتای نظامی در ترکیه که با کودتای ناکام روز گذشته تفاوت ماهوی زیادی داشت، بی سابقه بود روشن نشده و پس از این باید شاهد تنویر بیشتر جوانب مختلف این حادثه باشیم اما با توجه به فشارهای فزاینده دولت ترکیه به هواداران گولن در نهادهای مختلف سیاسی، نظامی، انتظامی، امنیتی، رسانه ای، دانشگاهی و اقتصادی درطول سه سال اخیر، ظن به اینکه فتح الله گولن از پنسیلوانیا این عملیات را هدایت کرده باشد یا حتی بدون اطلاع او افراد وابسته به وی مبادرت به کودتا نموده باشند، افزایش می یابد. موضوعی که رئیس جمهور ترکیه نیز بر دست داشتن گولن در این کودتای انجام شده بدست اقلیتی اندک تاکید دارد و پیوسته از دولت آمریکا خواهان استرداد گولن به ترکیه است و واشنگتن اعلام کرده است قوه قضائیه مستقل این کشور پس از دریافت کامل اسناد از سوی ترکیه نسبت به اتخاذ تصمیم اقدام خواهد کرد. در حالیکه اردوغان به کاخ سفید هشدار می دهد که باید بین ترکیه وگولن یکی را انتخاب کند، آمریکا با طمانینه پاسخ داده است که مجبور به انتخاب یکی از دو گزینه نیست، گفته می شود جو بایدن معاون اول اوباما بزودی جهت رایزنی با مقامات ترک باین کشور، سفر خواهد کرد، این در حالیست که حدود دو هفته پس از شکست کودتا ژوزف دانفورد رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا از ترکیه دیدن کرد و با مقامات این کشور گفتگو نمود. تاکید قاطعانه مکرر دولت ترکیه مبنی بر فرماندهی کودتای نظامی توسط فتح الله گولن از پنسیلوانیای آمریکا در حالی صورت می گیرد که  گولن  این ادعا دعای ترکیه را رد و اعلام کرده است اگر یک نهاد مستقل بین المللی حتی یکی از اتهامات مطرح شده از سوی اردوغان را وارد بداند او به ترکیه باز خواهد گشت. رهبر جماعت خدمت معتقد است کودتا سناریوی خود اردوغان است تا نسبت به تصفیه هواداران او اقدام کند. ازسوی دیگر در حالیکه اخباری در مورد حضور هنری بارکی از مسؤلان سابق سیا و پانزده نفر دیگر  از ترکیه، آمریکا و سفرای سابق پاکستان و عراق درشب کودتا در هتلی در جزیره بزرگ استانبول منتشر شد و این نشست را با کودتا مرتبط دانست، منصور آک گون دوست دانشگاهی نزدیک به احمد داود اوغلو نخست وزیر سابق که در این نشست حضور داشت اعلام کرد این نشست در مورد بررسی تاثیرات ایران در دوره پسابرجام هسته ای در منطقه تشکیل شده بود در همین حال اخباری مبنی بر حضور گراهام فولر از مامورین سابق سیا در شب کودتا در استانبول منتشر شد و نشست هنری بارکی با افرادی در هتل اسپیلدید را پوششی برای منحرف کردن توجهات از حضور فولر در ترکیه تلقی کرد و این حضور را در ارتباط با کودتا قلمداد کرد. فولر کسی است که به دریافت مجوز اقامت فتح الله گولن در آمریکا کمک کرده است و متهم به این است که رابط گولن و سازمان مرکزی اطلاعات آمریکاست.

این همه در حالیست که پیشتر نیز اخباری مبنی بر دخالت  ژنرال جان اف کمپل- فرماندۀ نیروهای کمکی امنیت بین المللی ناتو- با حضور در پایگاه اینجرلیک و ایفای نقش در هدایت کودتا و نیز انتقال پول‌هایی از چندی قبل از طریق بانک‌هایی در نیجریه از سوی سازمان سیا به حساب افراد مرتبط با این کودتا منتشر شده بود که توسط وی و مقامهای امریکایی تکذیب شد. ژنرال ژوزف ووتل فرمانده نیروهای آمریکایی در خاورمیانه نیز که متهم به دست داشتن در کودتا شده بود تاکید کرد: هر گونه گزارشی درباره اینکه من با کودتای نظامی نافرجام ترکیه ارتباط داشته ام، کاملا نادرست و غیر دقیق است. وی تصریح کرد: ترکیه یک شریک مهم و فوق العاده در منطقه برای سال های زیادی بوده است. ما از ادامه همکاری ترکیه استقبال می کنیم و به دنبال گسترش همکاری ها برای مقابله با داعش هستیم. ترکیه میزبان نظامیان و هواپیماهای جنگنده آمریکایی در پایگاه اینجرلیک است. آمریکا از طریق این پایگاه هوایی، حملات هوایی زیادی را علیه تروریست های داعش در سوریه و عراق انجام داده است. ووتل همچنین گفت: ما قطعا روابطی با تعداد زیادی از رهبران ترکیه داشتیم، به خصوص رهبران نظامی. من نگران تاثیرات تحولات اخیر ترکیه بر روابط نظامی واشنگتن و آنکارا هستم. وی تصریح کرد که ترکیه همچنین مرکز مهمی برای سازمان سیا است تا از به اصطلاح نیروهای مخالفان میانه روی سوری حمایت کنند. درهمین حال، کاخ سفید، وزارت امورخارجه و پنتاگون و تنی چند از مقامات نظامی آمریکایی از جمله ژنرال ژوزف دانفورد رئیس ستاد مشترک ارتش این کشور در چند نوبت دخالت آمریکا در کودتای نظامی نافرجام در ترکیه را قاطعانه رد کردند.

لازم به ذکر است که برغم انتشار برخی اخبار پیرامون  احتمال دخالت آمریکا یا برخی از آمریکائیها در کودتای نافرجام ترکیه، دولت ترکیه بصورت مستقیم از دخالت آمریکا سخنی به میان نیاورده و مستنداتی نیز ارائه نکرده و صرفا به دلیل حضور فتح الله گولن در آمریکا، دولت این کشور را تلویحا به حمایت از او متهم می کند.

مزید بر موارد فوق اخباری مبنی بر دخالت یا اطلاع عربستان و امارات متحده عربی از کودتا از زبان وزیر دفاع قطر منتشر شد که واکنشی از سوی مقامات کشورهای مذکور و ترکیه در پی نداشت. به نظر می رسد حل نشدن معمای دخالت عامل خارجی درکودتا کماکان ادامه خواهد داشت.

شرایط  و ابهامات کنونی ترکیه

در نگاه کلی به تحولات مربوط به پساکودتای نافرجام ترکیه و در شرایطی که ترکیه در دوران وضعیت فوق العاده بسر می برد و قریب پانزده هزار نفر در بازداشت موقت یا در حال محاکمه اند و حدود هفتاد هزار نفر از پرسنل نظامی و غیرنظامی در نهادهای علمی، سیاسی، فرهنگی، قضایی، رسانه ای  از کار خود حداقل بصورت موقت معزول شده اند و ارتش ترکیه با کمبود خلبان مواجه شده و رسانه های صوتی، تصویری، مجازی و واقعی مسدود شده اند و کلام اردوغان حکم قانون پیدا کرده و نیروهای مسلح و سازمان امنیت تحت اختیار او قرارگرفته و ازسوی دیگر اصرار ترکیه بر تحویل گولن توسط آمریکا. و اقدامات تند پساکودتایی موجبات رنجش و اعتراض آمریکا و اروپا را فراهم کرده است،  هرچند که هوا داران اردوغان و حزب عدالت و توسعه و سایر احزاب مخالف بویژه جمهوریخواه خلق و حرکت ملی با حضور گسترده مستمر در مبادرت و خیابانهای استانبول و شهرهای بزرگ ترکیه از دولت حمایت کرده اند اما معماهای حل نشده زیادی در مورد کودتا و تحولات آتی ترکیه از جهات داخلی خارجی وجود دارد که مهمترین آنها را می توان اینگونه برشمرد:

آیا دموکراسی در ترکیه پیروز خواهد شد؟

آیا از حضور بخشی از مردم در صحنه، در راستای محدود کردن احزاب مخالف استفاده خواهد شد؟

آیا ترکیه درمسیر اسلام گرایی سیاسی از نوع اخوانی قرار گرفته است؟

آیا روابط ترکیه با آمریکا و اروپا تنش آلود خواهد شد؟

آیا ترکیه با روسیه و ایران هم پیمان خواهد شد و از متحدین غربی-عربی دور خواهد شد؟ آیا اساسا چنین تحولی امکان وقوع دارد؟

آیا ترکیه خواستار خروج از ناتو و برچیده شدن پایگاه نظامی -اتمی اینجرلیک و باز پس گرفتن درخواست عضویت در اتحادیه اروپا خواهد شد؟

چشم انداز آتی

معماها و احتمالات مربوط به عرصه های داخلی و خارجی را اگر باتوجه به مولفه های عینی موجود بر پایه تجارب تاریخی جهان و ترکیه و قواعد حاکم بر نظام بین المللی کنونی و مولفه های واقعی اقتدار و قدرت مورد تحلیل قرار دهیم خواهیم دید که اگر روند تحولات پساکودتایی بسوی انسداد پیش رود. سوپاپهای اطمینانی چون جامعه مدنی و احزاب متکی بر رسانه های فراگیر مد نظر، مانعی بزرگ در برابر این روند محسوب می شوند که در صورت وقوع می تواند موجب بحران داخلی دراین کشور گردد و همین امر سبب دوری اردوغان از تندروی خواهد شد.

در عرصه خارجی نیز با توجه به رویکرد سیاست خارجی ترکیه و نیاز مبرم این کشور به آمریکا و غرب و عضویت در ساختارهای سیاسی و نظامی اروپایی از جمله ناتو این احتمال که ترکیه در کنار روسیه و ایران قرار بگیرد ضعیف است. لذا بنظر می رسد ترکیه در راستای برقراری توازن در روابط خارجی و اخذ امتیازاتی از آمریکا (نظیر تحویل گرفتن فتح الله گولن) و اروپا (ورود به پیمان شنگن در راستای سفر بدون ویزای اتباع ترکیه به کشورهای اروپایی عضو این پیمان و تسریع در روند عضویت در اتحادیه اروپا) کفه سیاست خارجی خود را بسمت  روسیه و ایران سنگین تر کرده است (باتوجه به سفر اردوغان به روسیه، سفر وزیرخارجه ایران به ترکیه و سفر احتمالی اردوغان به ایران و احتمال برگزاری نشست سه جانبه ایران، ترکیه و روسیه در تهران به پیشنهاد ایران) با در نظر داشت این مولفه ها و نگاه عمدتا اقتصادی ترکیه به ایران و روسیه بنظر، می رسد این تحرکات بیشتر از جنبه تاکتیکی برخوردار است تا جنبه استراتژیکی، هرچند که در موضوع سوریه احتمال نرمش از سوی ترکیه وجود دارد ولی به معنای چرخش 180درجه ای نیست مگر اینکه روابط آنکارا با واشنگتن وارد مرحله بحرانی شود که درحال حاضر از احتمال زیادی برخوردار نیست.

کلام آخر

در شرایط کنونی ترکیه، رجب طیب اردوغان باید دموکراسی موجود در کشورش را قدر دانسته و درصدد تقویت هرچه بیشتر آن بر آید، حمایت مردم از او و به شکست کشاندن کودتا مسولیت بیشتری را بر گردن رئیس جمهور ترکیه در حفظ و تقویت مردمسالاری نهاده و درصورت پرهیز از تندرویها در عرصه های داخلی و خارجی و حرکت در مسیر اعتدالی و تعاملی می توان تحولات مثبتی را در ترکیه و منطقه شاهد  گردید. پر واضح است که حزب عدالت و توسعه از نصف آرا مردم ترکیه برخوردار است و نیم دیگر آرا مردم این کشور در سبد سه حزب مخالف او (جمهوریخواه خلق ،حرکت ملی و دموکراتیک خلقها ) قرار دارد و درشرایط غیرملتهب و پساوضعیت فوق العاده و در پای صندوقهای رای به اردوغان و حزبش تعلق نخواهد گرفت.

درعرصه خارجی استراتژی اردوغان باید همانا بر کاستن از دشمنان و افزودن بر دوستان که از زمان روی کارآمدن بینابی ایلدیریم اعلام و تا حدودی نیز شروع شده ادامه یابد و سیاست تنش زدایی در روابط خارجی بویژه در مناسبات با کشورهای همسایه تقویت شود و در روابط با غرب و روسیه نیز از توازن برخوردار باشد، چرا که تنش با غرب به نفع ترکیه نخواهد بود.

بدی است که تقویت ثبات و امنیت داخلی، منطقه ای و رشد اقتصادی این کشور و نیز افزایش مشروعیت حزب حاکم از مسیر ارتقا اعتماد متقابل، تنش زدایی و همکاریهای سودمند متقابل در عرصه های داخلی و خارجی عبور می کند.

منبع:http://www.faratab.com