فرمانهای پادشاهی؛ از اثبات تا تثبیت محمد بن سلمان
با صدور فرمان جدید ملک سلمان در راستای تغییرات گسترده نظامی و اجرایی که در روزهای گذشته از خبرگزاریهای رسمی عربستان رسانهای شد، تغییرات عمدهای در بدنه نظامی این کشور صورت گرفته است. او فرمانهای بسیاری برای اصلاح در ساختار سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی این کشور صادر کرده که از سوی رسانهها به زلزلههای سیاسی پادشاه سعودی معروف شده است. اما آنچه به جز اصلاح ساختاری در عربستان در این فرمانها بسیار مشهود است، نتایجی است که میتواند بر آینده سیاسی محمد بن سلمان تأثیرگذار باشد. ما در این مقاله سعی داریم با نگاهی جامع به فرمانهای صادر شده از سوی ملک سلمان، نقشه راه این فرمانها و تأثیرات آن ها بر آینده سیاسی محمد بن سلمان را مورد بررسی قرار دهیم.
۱-بررسی تاریخ و مبانی فرمانهای اصلاحی ملک سلمان
مهمترین فرمانهای اصلاحی ملک سلمان درست چهارماه بعد از بر تخت نشستن او آغاز شد. او در ۲۹ آوریل ۲۰۱۵ در فرمانی برادرزادهاش، محمد بن نایف ۵۵ ساله را جایگزین امیر مقرن بن عبدالعزیز، برادر ناتنی خود کرد. فرزندش محمد بن سلمان را جانشین ولیعهد و وزیر خارجه عربستان و چند وزیر دیگر را نیز تغییر داد[۱]. این فرمان با دو دلیل به عنوان اولین گام برای افزایش قدرت محمد بن سلمان تعبیر میشود.
اول : وارد کردن نسل سوم شاهزادگان به چرخه جانشینی بود که تا قبل از این تنها در مناصب امیری مناطق و وزارتی مشغول به کار بوده اند. در واقع تعیین بن نایف ضمن شکستن سنت ولیعهدی فرزندان عبدالعزیز، شرایط را برای ولیعهدی و پادشاهی محمد بن سلمان در سال های آینده عملا فراهم کرد.
مهمترین فرمانهای اصلاحی ملک سلمان درست چهارماه بعد از بر تخت نشستن او آغاز شد. او در ۲۹ آوریل ۲۰۱۵ در فرمانی برادرزادهاش، محمد بن نایف ۵۵ ساله را جایگزین امیر مقرن بن عبدالعزیز، برادر ناتنی خود کرد.
دوم : حضور محمد بن نایف به عنوان جانشین مقرن بن عبدالعزیز و قرار گرفتن محمد بن سلمان در مقام جانشین ولیعهد در واقع فرصتی است که ملک سلمان برای تثبیت و شناساندن فرزندش داد. در واقع بن نایف هم در عرصه داخلی و هم در نزد آمریکایی ها، به عنوان یک چهره کارآمد در سرکوب القاعده شناخته می شد. در این میان ملک سلمان نیز وقت داشت تا شرایط را برای ولیعهدی فرزندش هموار کند.
در ۳دسامبر ۲۰۱۶م ملک سلمان دست به تغییر در هیئت کبار العلما زد. هرچند ریاست این هیئت را از عبدالعزیز بن عبدالله آل شیخ نگرفت اما تغییراتی اساسی در این هیئت به وجود آورد[۲]. ملک سلمان در احکام خود با اعمال تغییرات در برخی روحانیون نوگرا و نزدیک به دربار را برای خنثی کردن نفوذ علمای سنتی در این شورا گنجانید. افزایش طیف لیبرال در هیئت کبار العلما باعث شد تا حمایتهای دینی از اصلاحات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی محمد بن سلمان افزایش پیدا کند. تضعیف قدرت هیئت کبار العلما[۳] با فرمان ملک سلمان در ۸ اکتبر ۲۰۱۷ با تاسیس مجمع خادم حرمین شریفین برای حدیث نبوی کامل شد[۴].
اما مهمترین فرمان اصلاحی ملک سلمان ۲۱ ژوئن ۲۰۱۷ و با برکناری محمد بن نایف صورت پذیرفت. در تاریخ دولت سعودی برای اولین بار است که پادشاه عربستان، به جای یکی از برادران ، فرزند خود را به عنوان ولیعهد انتخاب می کند. در واقع انتصاب محمد بن سلمان به عنوان جانشین پادشاهی سعودی سیاست عربستان را برای چندین دهه تعیین کرد و نگرانی از بحران جانشینی را تا حد زیادی از بین برد. اما آنچه حائز اهمیت است ناآرامی احتمالی است که میتواند بعد از مرگ ملک سلمان علیه فرزندش اتفاق بیفتد. از این منظر دو فرمان مهم دیگر شکل گرفت که به ترتیب در سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ ابلاغ شد[۵].
ملک سلمان در ۴ نوامبر ۲۰۱۷در فرمانی دستور به تشکیل کمیته مبارزه با فساد به ریاست ولیعهد این کشور داد[۶] که نتیجه این فرمان از گردونهی قدرت خارج شدن و تضعیف مالی شدید بسیاری از شاهزادگان قدرتمند سعودی مانند متعب بن عبدالعزیز و ولید بن طلال و برخی از وزرا و مقامات ارشد این کشور بود[۷] که باعث شد تا حد بسیار زیادی از امکان تحرک سیاسی این شاهزادگان و مقامات برای بعد از دوران خود بکاهد.
ملک سلمان در ۴ نوامبر ۲۰۱۷در فرمانی دستور به تشکیل کمیته مبارزه با فساد به ریاست ولیعهد این کشور داد که نتیجه این فرمان از گردونهی قدرت خارج شدن و تضعیف مالی شدید بسیاری از شاهزادگان قدرتمند سعودی مانند متعب بن عبدالعزیز و ولید بن طلال و برخی از وزرا و مقامات ارشد این کشور بود
در ادامهی نقشهی ملک سلمان برای افزایش امنیت ولیعهد سعودی در آینده، در ۲۶ فوریه ۲۰۱۸ او طی فرمانی تغییرات گستردهای در ارتش و نیروهای اجرایی صورت داد. ملک سلمان، با صدور احکامی سلطنتی تعدادی از بلندپایهترین فرماندهان ارتش کشورش را برکنار کرد. ژنرال عبدالرحمان بن صالح بنیان، رئیس ستاد کل ارتش، یکی از این فرماندهان است. فرماندهان نیروهای زمینی و هوایی ارتش هم از کار بر کنار شدند[۸]. در واقع این تغییرات در ادامه اصلاحاتی است که محمد بن سلمان ولیعهد عربستان آغاز کرده است، تغییراتی که تمام جنبههای جامعه و سیاست عربستان را تحت تاثیر خود قرار داده است.
۲-کیفیت تغییرات در فرمانهای اصلاحی ملک سلمان
با بررسی افراد و مقاماتی که در این فرمانهای اصلاحی تغییر کرده و جایگزین شدند ما شاهد تغییرات مهمی در سه سطح سیاسی، دینی و امنیتی هستیم. ما در این قسمت از مقاله به بررسی چهرههای شاخص جایگزین شده در این فرامین میپردازیم.
نکتهی شاخص فرمان ۲۹ آوریل ۲۰۱۵م تغییر در ولیعهدی و جانشینی محمد بن نایف بجای مقرن بن عبدالعزیز است. محمد بن نایف از جناح سدیری بود که هم مقبولیت داخلی داشت و هم از نظر آمریکاییها یک چهره مهم و قابل اعتماد به حساب میآمد. او سال ها معاون سیاسی و امنیتی پدرش نایف بن عبدالعزیز در وزارت کشور بود و در سال ۲۰۱۲ به وزارت کشور عربستان رسید. ضمن اینکه مقرن بن عبدالعزیز به دلیل اینکه مادرش از اهالی یمن بود، چندان با حمله عربستان به یمن که از سوی بن سلمان مدیریت میشد همراهی نمیکردلذا سلمان با حذف مقرن علاوه بر اینکه جایگاه پسرش را در هرم قدرت ارتقا داده زمینه را برای ادامه جنگ یمن نیز فراهمتر کرد.
در فرمانی که به تغییر در هیئت کبار العلما انجامید، از افرادی مانند «محمد العیسی» وزیر سابق دادگستری و عضو سابق همین نهاد استفاده شد که لیبرال ها از او به عنوان روحانی وهابی میانه رو و مطابق با خواسته اصلاح طلبان خاندان پادشاهی این کشور نام می برند و «سلیمان اباالخیل» وزیر امور اسلامی و رئیس سابق دانشگاه مذهبی امام محمد بن سعود هم که در میان کاربران سعودی توییتر، به عنوان شخصیتی لیبرال شناخته می شودوارد هیئت شد. با توجه به این فرمان قدرت علمایی نظیر شیخ «صالح الفوزان الفوزان» و همچنین «صالح اللحیدان» است که زمانی خواستار اعدام صاحبان رسانه های مروج فساد شده بودند تحلیل رفت[۹].
در فرمانی که به تغییر در هیئت کبار العلما انجامید، از افرادی مانند «محمد العیسی» وزیر سابق دادگستری و عضو سابق همین نهاد استفاده شد که لیبرال ها از او به عنوان روحانی وهابی میانه رو و مطابق با خواسته اصلاح طلبان خاندان پادشاهی این کشور نام می برند
در فرمان ولیعهدی محمد بن سلمان نیز، محمد بن نایف حذف شد و با فرمان تشکیل کمیته مبارزه با فساد به ریاست محمد بن سلمان اکثر نیروهای حامی بن نایف مانند متعب بن عبدالله و شاهزادگان منتقد اصلاحات محمد بن سلمان به جرم فساد اقتصادی به زندان افتادند و یا با تقدیم بخش اعظم ثروت خود بسیار تضعیف شدند. این بازداشت ها عملا شاهزادگانی که میتوانستند موجب اعتراض به بن سلمان شوند را مهار کرد.
در فرمانی که در ۲۶ فوریه ۲۰۱۸ صادر شد، ژنرال عبدالرحمان بن صالح بنیان، رئیس ستاد کل ارتش از سمت خود خلع و ژنرال فیاض بن حامد رویلی جانشین وی اعلام شده است. از سوی دیگر این تغییرات شامل فرماندهان نیروی هوایی و نیروی زمینی ارتش عربستان نیز شده است. «ترکی بنبندر بنعبدالعزیز» به فرماندهی نیروی هوایی و «فهد بنعبدالله المطیر» به فرماندهی نیروی زمینی منصوب شدهاند. «جارالله بنمحمد العلویی» نیز با ارتقا به درجه سپهبدی، فرمانده نیروهای موشکهای استراتژیک شده است. فرماندهان جایگزین شده، فرماندهان ارشدی هستند که همه وفاداری خود به بن سلمان را اثبات کردهاند و در جنگ یمن از افراد مؤثر به شمار میرفتند این در صورتی است که فرماندهان خلع شده کسانی هستند که ارتباطهای بسیار گستردهای با شاهزادگان دیگر سعودی و کم و بیش نسبت به ادامه جنگ یمن انتقاداتی نیز داشتند. از این منظر ولیعهد عربستان این تغییر مقامات را به عنوان شوک درمانی تعبیر کرد[۱۰].
۳-اهداف و نتایج تغییرات بر آینده سیاسی محمد بن سلمان
عربستان از دو جهت در یک وضعیت انتقالی از قرار دارد. اول از جهت اجتماعی که به صورت روزانه خبرهای آن را میشنویم حضور زنان در ورزشگاه، آزادی رانندگی برای آنها ، اجازه برگزاری کنسرت به خوانندگان غربی و … این موارد نشان میدهد که جامعه عربستان در مرحله انتقال اجتماعی است. این در حالی است که عربستان تا دو سال پیش یکی از سنتیترین جوامع جهان به شمار میرفت و اکنون در حال عبور از این شرایط است. جهت دوم انتقال سیاسی است. پادشاه عربستان به صورت غیر عرفی ولیعهد پیشین را برکنار کرد و پسر خود را به عنوان ولیعهد منصوب کرد. در ادامه این راه شخصیتهای ارشدی برکنار و برخی زندانی و بخشی از ثروت شاهزادههای قدرتمند نیز از آنها گرفته شد. همه این اتفاقات برای کاستن از تهدیدات پیشرو برای محمد بن سلمان است. در واقع ملک سلمان سعی دارد که پس از خود حداکثر امنیت را برای حکومت محمد بن سلمان ایجاد کند[۱۱].
ما اگر نگاهی به فرمانهای اصلاحی از سوی ملک سلمان از سال ۲۰۱۵تا ۲۰۱۸ بیندازیم به خوبی شاهد یک سیر از اثبات تا تثبیت قدرت محمد بن سلمان را در آنها میبینیم. بگونهای که در ابتدا با آوردن محمد بن نایف قبح رسیدن حکومت به نوادگان ملک عبدالعزیز شکسته شد. با توجه به اهمیت محمد بن نایف برای آمریکا، اعتماد دولت ایالات متحده جلب شد و با نقش آفرینیهای محمد بن سلمان در قضایای یمن و سرکوب العوامیه و معرفی چشم انداز ۲۰۳۰ او اثبات و به عنوان جانشین ولیعهد شناسانده شد. در سال ۲۰۱۶ باتغییراتی در بدنه اصلی هیئت کبار العلما و ایجاد مجمع دینی و قانونگذاری موازی در عربستان، نگاههای فکری و مذهبی محمد بن سلمان تثبیت شد و در نهایت با ولیعهدی او که پس از پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بود بر قدرت او افزوده شد. با فرمانهای اصلاحی ۲۰۱۸ نیز ارتش به طور کامل تحت اشراف و رهبری او قرار گرفت.
ما اگر نگاهی به فرمانهای اصلاحی از سوی ملک سلمان از سال ۲۰۱۵تا ۲۰۱۸ بیندازیم به خوبی شاهد یک سیر از اثبات تا تثبیت قدرت محمد بن سلمان را در آنها میبینیم.
جمع بندی
مهمترین هدف سلمان از فرمانهای ملکی شناساندن، قدرتیابی و تثبیت قدرت فرزندش محمد بن سلمان بود. سن کم، رقبای قدرتمند و اهداف دراز مدت باعث شد تا پادشاه عربستان نسبت به آینده محمد بن سلمان بیمناک شود. از این روی تمام تلاش خود را برای حفظ امنیت محمد بن سلمان در دوران بعد از خود انجام داده و میدهد. نگاهی کلی به نوع، کیفیت و اهداف فرمانهای ملک سلمان و تأثیر آن بر آینده محمد بن سلمان در جدول ذیل منعکس شده است.
منابع:
[۱] الجزیره، السعودیون یبایعون محمد بن نایف ومحمد بن سلمان ، ۲۹/۴/۲۰۱۵، قابل بازیابی در:
http://www.aljazeera.net/news/arabic/2015/4/29/
[۲] الجزیره، الملک سلمان یعید تشکیل مجلس الشورى وهیئه العلماء، ۲/۱۲/۲۰۱۶، قابل بازیابی در:
http://www.aljazeera.net/news/arabic/2016/12/2/
[۳] تبیین، نهادسازی دینی برای سلطنت پایدار در عربستان!، ۸ آبان, ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
نهادسازی دینی برای سلطنت پایدار در عربستان!
[۴] واس، فرمان پادشاهی: تاسیس مجتمع خادم حرمین شریفین برای حدیث نبوی، ۲۰۱۷/۱۰/۱۸، قابل بازیابی در:
http://www.spa.gov.sa/viewstory.php?lang=fa&newsid=1678360
[۵] خبرگزاری صدای آمریکا، تغییر در ساختار قدرت؛ پادشاه عربستان سعودی فرزند خود را به ولیعهدی برگزید، ۳۱ خرداد ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://ir.voanews.com/a/saudi-arabia-prince-heir/3909661.html
[۶] خبر آن لاین، متن فرمان ملک سلمان/ تشکیل کمیته مبارزه با فساد به ریاست ولیعهد عربستان، ۱۴ آبان ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.khabaronline.ir/detail/724298/World/middle-east
[۷] رادیو فردا، تغییر دو وزیر کلیدی و بازداشتهای گسترده در عربستان سعودی، ۱۴/آبان/۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
https://www.radiofarda.com/a/saudi-arabia-poer-structure-overhaul/28835788.html
[۸] بی بی سی، فرماندهان نظامی ارشد عربستان سعودی برکنار شدند، ۲۶ فوریه ۲۰۱۸، قابل بازیابی در:
http://www.bbc.com/persian/world-43200225
[۹] جریده عکاظ، إعاده تکوین هیئه کبار العلماء.. وتمدید لـ ۴ أعضاء بلجنه الفتوى، ۳ دیسمبر ۲۰۱۶، قابل بازیابی در:
ttps://www.okaz.com.sa/article/1512413/
[۱۰] David Ignatius, The crown prince of Saudi Arabia is giving his country shock therapy, Washington Post, 2018 February 27, in.
https://www.washingtonpost.com/opinions/the-crown-prince-of-saudi-arabia-is-giving-his-country-shock-therapy/2018/02/27/fd575e2e-1bf0-11e8-9de1-147dd2df3829_story.html?utm_term=.0f5cb3b3d1d5
[۱۱] سایت خبری الف، پشت پرده تغییر فرماندهان نظامی عربستان، ۱۰ اسفند ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
http://www.alef.ir/news/3961210051.html?show=text
منبع:http://tabyincenter.ir/
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
