قدرت نرم حزب عدالت و توسعه در آسیای مرکزی و قفقاز

گام های ابتدایی این روند، ایجاد مدارس آموزش زبان ترکی و تغییر الفبای سیرلیک به لاتین بود. این اقدامات در جمهوری آذربایجان با روی کارآمدن رئیس جمهور غرب گرا و ترک گرا، ابوالفضل ایلچی بیگ نیز به سرعت دنبال شده و گروه های مذهبی و رسانه های ترکیه ای در جمهوری آذربایجان شروع به فعالیت نمودند. در دوره حاکمیت نظامیان ناسیونالیست و ترک گرای ترکیه، چهر ه ای که ترکیه از خود نمایش می داد، چهره یک کشور سکولار و پیشرفته بود. دراین راستا ترکیه به ایجاد شبکه هایی به زبان ترکی در کشورهای قفقاز اقدام کرد که با برنامه ها و فیلم های گوناگون، رویکردی سکولار و غیرمذهبی و همچنین ظاهری پیشرفته از ترکیه را به نمایش می گذاشتند.

اما از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، ترکیه سعی می کند خود را به عنوان یک کشور مسلمان که توانایی سازگاری با ارزشهای غربی و مردم سالاری لیبرال را دارد نشان دهد. لذا این حزب تلاش می کند از جریان های مذهبی که از زمان فروپاشی شوروی در آذربایجان فعالیت می‌کردند حمایت کند. نمونه این امر در حمایت های دولت ترکیه از جنبش نورچی[1] قابل مشاهده است. اما برخلاف موفقیت در جمهوری آذربایجان، حزب عدالت و توسعه نتوانسته در گرجستان پایگاه محکمی از لحاظ قدرت نرم به دست آورد و عمده موفقیت خود را در این کشور در حوزه اقتصاد رقم زده است. با این وجود، ترکیه تلاش هایی را برای ایجاد ارتباط با آذربایجانی های گرجستان انجام داده و در بین نهادهای مذهبی آنها دارای نفوذ است.

در رابطه با ارمنستان نیز باید توجه داشت که تنش های تاریخی ارامنه با ترک ها در این منطقه، ادعاهای ارضی ارامنه نسبت به ترکیه و مناطق اشغالی قره باغ جمهوری آذربایجان و همچنین حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان، سبب شده است ارامنه، ترکیه را به عنوان یکی از دشمنان تاریخی خود تصور کنند. برای بهبود این مسئله، دولت عدالت و توسعه همزمان با انجام فعالیت های سیاسی در سطح رسمی برای بازگشایی مرزهای دو کشور، سعی در شکل دادن به دیپلماسی مردمی و دانشگاهی بین دو طرف نمود تا از این طریق ذهنیت افکار عمومی دو طرف را نسبت به یکدیگر تعدیل نماید. به عنوان مثال، در سالگرد امضای پروتکل عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان، نهادهای غیردولتی و مردمی دو کشور تحت عنوان «دیالوگ آنی» به مذاکرات خود ادامه داده و برای برقراری ارتباط و آشنایی نزدیک دو جامعه تلاش کردند. 170 انجمن مدنی ترکیه و ارمنستان در ایروان این نشست مشترک را برگزار کردند. در این نشست، مسائلی نظیر فرهنگ و میراث مشترک، آموزش و تحقیقات، محیط زیست، حقوق بشر و مردم سالاری، رسانه های گروهی و روزنامه نگاری مورد بحث و بررسی قرارگرفت.

همچنین موضوع دیگری که در چهارچوب قدرت نرم حزب عدالت و توسعه در قفقاز می توان به آن اشاره نمود، دیپلماسی دینی این کشور در جمهوری آذربایجان است. فعالیت های مذهبی ترکیه در آذربایجان به دو شیوه دولتی و غیردولتی صورت می گیرد که در هر دو شیوه، این کشور تمایل دارد فعالیت های خود را به شکل قانونی و مطابق با قوانین و شرایط آذربایجان انجام دهد. این فعالیت ها تحت نظارت سازمان ریاست دینی وابسته به دولت ترکیه صورت می گیرد و شامل ساخت مساجدی است که با نهادهای مذهبی جمهوری آذربایجان همکاری می کنند. ایجاد یک دانشکده الهیات در دانشگاه آذربایجان نیز از دیگر فعالیت های دولت ترکیه بوده است. همچنین چند مسجد دیگر توسط ترکیه در باکو و شهرهای دیگر آذربایجان ساخته شده که امامان جماعت آنها از سوی ترکیه تعیین می شوند. این افراد معتقد به اسلام حنفی بوده و تحت تأثیر گرایش سکولار دولت ترکیه، موعظه های مبتنی بر مسائل اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی ارائه می دهند و از بحث در مورد موضوعات سیاسی و مجادله ای اجتناب می کنند. علاوه بر این موارد، دولت عدالت و توسعه تحت نظارت سازمان ریاست امور دینی این کشور به دانشجویان علاقه مند به مطالعه امور دینی در ترکیه بورس تحصیلی اعطاء می کند. فعالیت سازمان های غیردولتی و مؤسسه های آموزشی خصوصی نیز شیوه دیگری است که جریان اسلام ترکیه ای را در آذربایجان توسعه میدهد. بزرگ ترین جنبش غیردولتی ترکیه ای در جمهوری آذربایجان، جنبش فتح الله گولن است که با نام «نورچی ها» نیز شناخته می شود. این جنبش توسط سعید نورچی در اوایل قرن بیستم پایه گذاری شد. بعد از مرگ او، یکی از شاگردانش به نام فتح الله گولن تلاش بیشتری جهت مدرن کردن جنبش انجام داد و توجه خود را بر آموزش علمی متمرکز کرد و پیروان خود را به تأسیس مدارس مدرن ترکیه ای در سراسر جهان ترغیب نمود. فعالیت های این جنبش در آذربایجان توسط «مؤسسات آموزشی مدرن» هدایت می شود، به طوری که هم اکنون ده ها دبیرستان، چندین مدرسه ابتدایی، ده مرکز پیش دانشگاهی و یک دانشگاه به نام دانشگاه قفقاز توسط این شرکت اداره می شود.

در یک جمع بندی کلی در ارتباط با سیاست های حزب عدالت و توسعه در قبال منطقه آسیای مرکزی و قفقاز می‌توان عنوان داشت که از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه، این کشور در پی ایجاد تحولی جدی در سیاست خارجی خود برآمده است. پایه و اساس این تحول را نیز اندیشه های احمد داوود اوغلو شکل داده است. وی چهار اصل عمده را راهنمای سیاست خارجی ترکیه قرار داده است که عبارتند از: به صفر رساندن مشکلات با همسایگان، سیاست خارجی چندبعدی، یک زبان دیپلماتیک جدید و گذار به یک سیاست موزون. به طور عینی و در عرصه عمل این چهار اصل، خود به نحوی در قالب سه اقدام عملی تجلی یافته اند که عبارتند از: ایجاد توازن در روابط خارجی، گسترش روابط اقتصادی خارجی و فعال شدن دیپلماسی اقتصادی و همچنین استفاده چشمگیر از قدرت نرم. در حقیقت این سه بعد، جنبه های اصلی سیاست خارجی ترکیه را از سال 2002 تاکنون تشکیل داده اند که سیاست این کشور در رابطه با منطقه آسیای مرکزی و قفقاز نیز از این اصل مستثنا نیست. از جنبه ایجاد توازن در منطقه، با تغییر جهت گیری دولت ترکیه و پایان دوره یک جانبه گرایی معطوف به غرب در سیاست خارجی این کشور، دولت عدالت و توسعه تلاش کرده با کنش گران عمده حاضر در منطقه قفقاز شامل روسیه، آمریکا، اتحادیه اروپایی، ناتو و ایران وارد تعامل شده و همچنین تلاش داشته تا در حد توان، برای حل بحران ها و معضلات امنیتی منطقه و ایجاد یک چهارچوب امنیتی باثبات تلاش کند. در بعد اقتصادی، نه تنها مناسبات اقتصادی دولت ترکیه با دولت های این منطقه افزایش یافته بلکه با اصلاحات سیاسی انجام شده در سال های اخیر و قدرت گیری بخش خصوصی، این بخش توانسته حضور خود در اقتصاد منطقه قفقاز را روز به روز افزایش دهد.

علاوه بر این، همکاری های زیربنایی و سرمایه گذاری در امور زیرساختی منطقه به ویژه در بخش انرژی نیز از دیگر مواردی است که مورد توجه دولت مردان جدید ترکیه قرار گرفته است. در نهایت از جنبه استفاده از قدرت نرم نیز، ترکیه به مرور از اندیشه های آرمان گرایانه پانترکیسم که در سالهای ابتدایی پس از فروپاشی شوروی در پی آن بود فاصله گرفته و توجه خود را بیشتر به دیپلماسی عمومی و فعالیت های آموزشی در کشورهای منطقه معطوف کرده است که دیپلماسی دینی این کشور در جمهوری آذربایجان و همچنین فعالیت سازمانهای غیردولتی و مؤسسه های آموزشی خصوصی، جنبه هایی از فعالیت ترکیه در این بخش است. در مجموع می توان گفت که ترکیه از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، با بهره گیری از یک سیاست خارجی منسجم و مشخص و حاکم کردن دیدگاهی عمل گرایانه بر سیاست خارجی، توانسته تعاملات خود با کشورهای منطقه قفقاز و همچنین حضور و نفوذش را در این منطقه افزایش دهد. بنابراین در درجه اول باید توجه کرد که سیاست خارجی ترکیه در دوران حزب عدالت و توسعه در قبال منطقه آسیای مرکزی و قفقاز کاملاً در چارچوب اصول کلی سیاست خارجی این کشور بوده است. علاوه بر اینکه سیاست مذکور توانسته سبب بهبود جایگاه ترکیه در منطقه قفقاز شده و موجبات تأمین هرچه بیشتر منافع ملی این کشور را در منطقه مذکور فراهم کند. با بررسی موارد مطرح شده در بالا به صورت خلاصه می توان اذعان داشت که رویکرد حزب عدالت و توسعه در قبال منطقه آسیای مرکزی و قفقاز اقتصادی و فرهنگی است.

منبع:http://www.faratab.com/