استقرار نظم جدید سید های هاشمی در یمن

تاریخ نگاری مدتی طولانی به این اکتفا کرده که روایتی ارایه کند که اگرچه کاملا نادرست نیست، فقط روند سیاسی را در مبارزات امام یحیی محمد حمید الدین، و پیش از او پدرش، علیه اشغالگری عثمانی در یمن ببیند. توافق دعان در سال ١٩١١، که بنابرآن یحیی به قدرت قضایی نسبت به زیدی های (١) در ارتفاعات یمن دست یافت و در عوض به دشمنی با عثمانی پایان داد، غالبا به عنوان مبنای استقلال سیاسی حکومت معاصر یمن درنظر گرفته می شود. به دلیل عدم امکان دسترسی به آنچه که از بایگانی های امامت باقی مانده، تصویر یحیی، مرد قدرتمندی که مخالف با هرگونه مداخله خارجی در یمن، اعم از عثمانی و مسلمان، بود نخ تسبیحی است که از طریق آن می توان روایت های تاریخی وابسته به سنت هایش را شناخت.

آزمودن چند منبع روایتی که از بایگانی کم برگ و بار یمن معاصر به دست می آید، انسان را به تجدید نظر درمورد دوران جنگ جهانی اول و شکلی که این درگیری موجب تجدید سازماندهی نیروهای محلی یمنی، در جهت نوعی« تحمل یکدیگر » حول نخبگان مذهبی و علما شد، وامی دارد ٢. این روایت ها، به ویژه بر ارزشمندی قدرت نخبگان هاشمی در منطقه، در زمینه ای که جنگ جهانی آغاز می شد، تا آنجا که به یمن مربوط بود، از سال ١٩١١ می پردازد. زمینه ای که در پایان جنگ جهانی امام یحیی، به بهای یک کارزار نظامی بیرحمانه، با استفاده از عواملی که از پیش با عثمانی ها دشمن بودند، مانند قبیله زرنیق و امیر محمد الادریسی در عسیر، در شمال تهامه (ساحل یمنی دریای سرخ) توانست از آن استفاده کند.

١٩١١- ١٨٨٠: عثمانی ها و زیدی ها در یمن

بدون نگاهی سریع به تاریخ طولانی درگیری و مصالحه ها، نمی توان به روابط بین عثمانی ها ویمنی ها درطول جنگ جهانی اول پی برد. درپی اشغال اول یمن توسط عثمانی (١۶٣۵- ١۵٣٩)، نظام امامت که از پایان قرن دهم درمیان مردم به وجود آمده بود، در دوران پرتحرک خاندان القاسم – خانواده ای که توانست تا پایان قرن هجدهم از تجارت قهوه سود ببرد- تثبیت شد.

زیدی ها شاخه ای از شیعیان هستند که به حاکمیت و قدرت امامی که توسط نخبگان مذهبی، بدون هیچ گونه اصل وراثتی و با معیارهای خاص انتخاب می شود، باور دارند. از جمله این معیارها داشتن نسب هاشمی (اولاد پیغمبر که «سید» خوانده می شوند)، دلاوری و جنگجویی و آشنایی با علوم دینی است که قابلیت آنها برای قضاوت مستقل و حکومت بر مبنای شریعت را تامین می کند. با آن که در سال ١٨۴٩، زمانی که عثمانی ها باردیگر بر یمن سلطه یافتند، رقابت بین سیدها به قدرت امامت لطمه زده بود، برنامه تصرف مجدد ایالت پیشین، که در سال ١٨٧١ و درپی آن گشایش کانال سوئز طرح آن ریخته شده بود، شرایط را برای خیزش مجدد زیدی ها مهیا کرد.

در پایان سال های دهه ١٨٨٠، محمد المنصور حمیدالدین، یکی از نامزدهای امامت توانست برای مخالفت با تصرف مجدد عثمانی نیروئی شامل ٢٢ هزارتن را گردآورد. برنامه عادی سازی اداری استان برمبنای شیوه عثمانی، که مبتنی بر ضرورت صرف ارقامی هنگفت برای برنامه اصلاحات (به ترکی عثمانی «تنظیمات») بود که از سال ١٨٣٩ برقرار شده بود و کسی جز بخشی از مردم پیرو مذهب شافعی به آن نپیوسته بودند (٢).

رد اقتدار عثمانی توسط شمار مهمی از قبایل – به ویژه زیدی ها- موجب شد که سیاست های عثمانی در یمن بی ثمر بماند. خصلت استعماری و تردیدآمیز سیاست عثمانی تا حدی زیاد ناشی از مخالفت هایی بود که خود آنها را ایجاد می کرد. درطول ۴٠ سال، چند کوشش برای ایجاد نهادهای مدرن و جدید (مدارس، بیمارستان ها، پادگان ها، ساختمان های اداری…) همراه با سیاست های تطبیقی ای بود که به عنوان «واقعیت ها»ی فرهنگی مردم یمن درنظر گرفته می شد و از جمله آنها وفاداری به «سنت ها»ی محلی و مقاومت دربرابر تغییرات بود. این امر به ویژه از طریق رعایت عرف محلی پوشش، ممنوعیت مصرف الکل، یا گزینش جمع آوری مالیات توسط شیخ های محلی، با آن که اینها همیشه درستکار نبودند- نشان داده می شد.

شرایط ارتباطات و حمل و نقل دشوار بین استانبول و یمن – که دلیل بخشی از عدم اجرای سیاست های عثمانی بود – هم باعث شد که درستکاری مدیران و سربازان عثمانی زیر سئوال برود. سرباز و وسایل سرکوب شورش ها غالبا به کندی می رسید وعثمانی ها را به دزدی و فساد وامی داشت.

بین سال های ١٨٨٠ تا ١٩١١، دراین استان کوهستانی و با آب و هوای سخت، زنجیره ای از شورش ها یکی پس از دیگری رخ داد. با آن که به عثمانی ها ایراد گرفته می شد که به قدر کافی وسایل مدرن سازی سیاسی، اداری و فرهنگی را در یمن به کار نگرفته اند، به نقش واسطی که حضور آنها توانسته دربرقراری قدرت امامت داشته باشد توجه نشده است. امام محمد المنصور حمیدالدین، و پس از او در سال ١٩٠۴، فرزندش یحیی که توسط علمای زیدی به جانشینی او انتخاب شد، قدرت خود را برپایه انتقاد از اعتبار اسلامی قدرت عثمانی و ارج گذاری بر اسلام محلی ای بناکردند که به عنوان تنها انتقال دهنده اسلام اصیل معرفی می شد. به ویژه، امام یحیی، که عنوان خلیفه داشت و از شناسایی خلیفه عثمانی خودداری می کرد، بی وقفه بر بی ایمانی «ترک ها» تاکید می کرد واشغال یمن توسط آنها را نامشروع می شمرد. در دورانی که یمن دیگر نمی توانست روی ثروت هایی مانند قهوه در دوران شکوهمند القاسم حساب کند، پرداختن به استدلال اسلامی مبنای گفتمان مشروعیت سازی برای امامت شده بود. بازتاب این گفتمان نوسازی اسلامی از جامعه زیدی فراتر می رفت. در عسیر، منطقه ای که حجاز را از ساحل یمنی دریای سرخ جدا می کند، امیر محمد الادریسی اصول اصلاحات جدید اسلامی ای را از مصر ارمغان آورده و خود را به عنوان رهبر مصمم به آزادسازی مسلمانان از یوغ اختناق عثمانی معرفی کرده بود.

١٩١۵- ١٩١١: تحریم های اروپایی و حمایت نخبگان هاشمی از مقامات عثمانی

حمله ایتالیایی ها به برقه (سیرنائیک) عثمانی در ماه سپتامبر ١٩١١ رویدادی بود که به راستی یمن را به جنگ جهانی اول وارد کرد. این حمله منجر به محاصره دریایی سواحل یمن از ماه اکتبر و نزدیکی ایتالیائی ها به امیر ادریسی به منظور جلوگیری از هرگونه عملیات عثمانی ها در دریای سرخ شد. این رویداد جدید باعث شد که عثمانی ها در انجام مصالحه با امام یحیی، که در ماه اکتبر در دعان بسرمی برد، تسریع کنند. استقلال قضایی امام درمورد زیدی ها، درعوض شناسایی حاکمیت عثمانی به رسمیت شناخته شد و بر روال پیروی از امپراتوری در نقاط دیگر یمن اثر گذاشت.

وضعیت جدید امام یحیی در زمان تائید اجتماعی و سیاسی سیدها در سراسر منطقه انجام شد. این امر به ویژه درمورد مردم حضرالموت صادق بود که تحت حمایت انگلستان بودند واز قرن شانزدهم شبکه های نیرومند بازرگانی، سیاسی و آموزشی در سراسر آفریقای شرقی و آسیای جنوب شرقی به وجود آورده بودند. اصلاح گری اسلامی که منشأ آن قاهره و نیز اندونزی بود، نزد نخبگان حضرالموتی مهاجر به اقیانوس هند بازتاب یافت. اینها با قرائتی سلفی از اسلام، مخالف قدرتی بودند که سیدها به عنوان نسب هاشمی خود از آن بهره می بردند.

دربرابر این تهدید اصلاح گرا، سیدهای حضرالموتی به بازی با قدرت های گسترش طلب عثمانی یا انگلیسی ای دست زدند که در متصرفات خود با تکیه بر نخبگان محلی حکومت می کردند و می کوشیدند، برعکس، قدرت خود را با تکیه بر اصل و نسب خود تقویت کنند. به این ترتیب بود که در سال ١٩١١، سال عهدنامه دعان، یکی از علمای بزرگ حضرمی زنگبار (که از سال ١٨٩٠ تحت الحمایه انگلستان بود) به نام با کتیر (١٩٢۵- ١٨۵۵)، به توصیه یکی از شیخ های حضرموت تصمیم گرفت سفرنامه سفری که ١۵ سال پیش از آن بین مصر و حجاز و زادگاه خود کرده بود را بنویسد. هدف از نوشتن این سفرنامه نه شرح خود سفر، بلکه اعتبار بخشیدن به فضای اجتماعی ای بود که سیدها در آن در حضرموت تحول می یافتند و ایمانی که ناشی از دانش مذهبی ایشان بود.

در جائی دیگر، در تهامه ، یک سید دیگر در همان سال شروع به نگارش تاریخ منطقه خود کرد و مبنای آن را کارزار بزرگ عثمانی برای تصرف مجدد یمن در سال ١٨٧١ قرارداد. اسماعیل الوشالی (١٩٣٧- ١٨۶٧) تنها نویسنده تاریخ یمن در سراسر دوران جنگ جهانی اول است که مرجع نگارش خود را نوشتن شرح حال خانواده های بزرگ سیدهای تهامه و به ویژه مهم ترین عالمان علوم مذهبی (علما) قرارداده است. خود او نیز در زمره شخصیت های بزرگ هاشمی منطقه خود است و این امر برای او قدرتی روشنفکرانه برای تاریخ نگاری، در عداد نویسندگان بزرگ تاریخ در امپراتوری عثمانی در عهد «شکوهمند» سلطان عبددالحمید دوم ایجاد کرده است.

متن تاریخ الوشالی تائید موفقیت سیاسی استثنایی ای است که سرانجام در یمن به وسیله عثمانی ها اجرا شده است. عثمانی ها به جای تحمیل یک نظام جذب برپایه تطبیق یافتن اتباع با سلسله مراتب و مقررات اداری خود، به ارج گذاری در سطح محلی به نخبگان ونقش واسط آنها در بسیاری از درگیری های داخلی یمن پرداختند. این کار پاسخگوی خواسته های مردم علیه امپریالیسم اروپایی و علیه قبیله ها بود. از سوی دیگر، ارتقاء مرتبه امام یحیی نیز امکان داد که از طریق قدرتی که به او تفویض شده بود، قبیله های زیدی ای که از دیرباز بازوی مسلح امامت و امامان بودند را کنترل کند.

در جامعه شافعی که بیشتر کشاورز و پیشه ور بود، عثمانی ها به ترویج سیاست امن و بیطرف سازی قبیله ها پرداختند که با حمایت نخبگان هاشمی روبرو شد. تنها سید و امیر محمد الادریسی از کنترل آنها گریخت. او نتوانست با استفاده از نسب و هویت هاشمی خود شرایطش را به عثمانی ها تحمیل کند و آنها را نیز مانند اروپایی ها رد کرد. او توانست شماری از قبایل زیدی ناراحت از پیوستن امام یحیی به عثمانی ها را گرد خود جمع کند و از سال ١٩١٢ از حمایت محرمانه ایتالیائی ها برخوردار شود. در ٣٠ آوریل ١٩١۵، او یک توافق دوستی با نمایندگان دولت انگلستان امضاء کرد تا عثمانی ها را از یمن بیرون کند. برای نویسنده ای مانند الوشالی، موضع گیری امیر الادریسی تنها ناشی از یک سوء تفاهم با عثمانی ها، همراه با نادانی قبایل و ولع آنها برای جنگ بوده است.

جبهه ایجاد شده توسط عثمانی ها و بخشی از یمنی ها علیه اروپایی ها و علیه خشونت های قبیله ای(غارت، خرابکاری و قصاص) امکان می داد که تحریم های ایتالیائی ها از سال ١٩١١، و سپس انگلیسی ها از سال ١٩١۴ که در اطراف سواحل یمن در دریای سرخ برقرار کرده بودند قابل تحمل شود. این کار با حمله ای پیروزمندانه علیه مواضع انگلستان در لحج، در شمال بندر عدن در تابستان ١٩١۵ انجام شد. اما، تحولات تناسب نیروها بین قدرت ها، از سال ١٩١۶ اتحاد عثمانی- یمن را ازبین برد.

١٩١٨- ١٩١۶: بی نظمی در نیروهای عثمانی و تقویت قدرت های محلی

تقویت اجتماعی سیدها در سال ١٩١١ با حمله ایتالیا علیه امپراتوری عثمانی زمانی به اوج رسید که عثمانی از سال ١٩١۶ نخستین شکست هایش را تحمل کرد. شورش عرب که از حجاز توسط حسین، شریف مکه هدایت می شد، رویدادی تعیین کننده در عرصه نظامی «شرق» عربی بود. این امر همچنین درمورد برنامه سیاسی یمن هم صادق بود. الوشالی در وقایع نگاری خود به هیچ وجه به مذاکرات – محرمانه- بین انگلستان و شریف مکه به منظور قیام عرب ها در حجاز علیه امپراتوری عثمانی نمی پردازد. این نویسنده شورش شریف حسین را به عنوان این که پاسخی به تصمیم دولت عثمانی درمورد خلع او از سمت شریف مکه بوده، توجیه می کند. این نوع ارایه واقعیت بر این ایده استوار است که عثمانی در وضعیتی شکننده در مقابل سیدی ها قرار گرفت و نشانه یک تغییر در توصیف سیر وقایع است. شهادت های بسیاری درمورد عدم امکان برای مقامات عثمانی جهت مقابله با تحریم های سواحل یمن وجود دارد که از سال ١٩١٧ سخت تر می شود.

فرماندار عثمانی یمن، که دریافت های مالی اش از استانبول قطع شده بود، به مطالبه مالیات های سنگینی از مردم یمن پرداخت وبرای پرکردن صندوق های ارتش از اِعمال خشونت ابا نکرد. در اینجا نقد و نفی الوشالی تند و تیزتر می شود. نه فقط عثمانی ها نتوانستند از مردم دربرابر تحریم ها محافظت کنند و یمنی ها را به خوردن علف و ریشه گیاهان و یا فروش فرزندانشان واداشتند، بلکه با از بین بردن زنان و آتش زدن روستاهایی که ممکن بود به دست دشمن بیفتد به ناامنی دامن زدند. این واقعیت که برخی از کارگزاران عثمانی در یمن در خفا با انگلیسیها برای خروج امن و امان به مذاکره پرداختند، کلا مورد توجه او قرار نمی گیرد. سربازان عثمانی، که تا حد مردان عامی قبیله ای تنزل یافته بودند، به صورت نماد بی نظمی و هرج و مرج درآمدند. این سال های جنگ در تعمیم هدفی سیاسی تاثیر داشت: تا حد امکان طولانی کردن امنیتی که عثمانی ها، به نام اسلام، در یمن برقرار کرده بودند و با تکیه بر «نظم» هاشمی سیدها به آن تداوم می بخشیدند. در سال ١٩١٧، الوشالی از خوانندگان خود دعوت کرد که به پیروی از امیر الادریسی، مرد نیومند جدید تهامه بپردازند. او در آن زمان برای ادامه کار با عثمانی ها فراخوانده شده بود. عثمانی هایی که در زمان عزیمت در سال ١٩١٨، بخشی از تسلیحات خود را جا گذاشته بودند. اما در سال ١٩٢٠، هنگام مرگ امیر که امام یحیی قدرت را در تهامه به دست گرفت، جابجایی بیعت به نفع او به صورتی کاملا طبیعی انجام شد. در سال های دهه ١٩٢٠، امام یحیی ناگزیر شد هواداران ادریسی و قبیله زرنیق را با جنگ هایی شدید به تسلیم وادارد. اما این کار در مناطق شافعی نشین به آسانی انجام شد زیرا همبستگی نسبی بر ناهمگونی قومی غلبه داشت. جذب نخبگان مذهبی شافعی به امامت زیدی، که موجب نیرومندی حکومت یمن شد، در هماهنگی با سیاست تطبیق عثمانی با مقامات محلی در آغاز جنگ و نفی ضعف مقامات عثمانی دربرابر قدرت های اروپایی بود. به این ترتیب بود که الوشالی، هوادار پیشین امپراتوری عثمانی، و سپس امیر الادریسی، بدون هیچ مشکلی قاضی مورد احترام امام در تهامه شد

١- زیدیه یکی از شاخه های شیعه است که طرفدارانش زید بن علی را امام پنجم می انگارند.

٢- شافعی یکی از چهار مکتب فقه سنی است که براساس آموزش های امام الشافعی (٧۶٧-٨٢٠) و طرفدارانش بنا شده است

منبع:https://orientxxi.info