اهمیت توافق‏نامه امنیتی آدانا در روابط ترکیه و سوریه

در سال 1936 سوریه و لبنان از فرانسه مستقل شدند. مرزهای ترکیه و سوریه براساس پروتکل 1930 حلب تعیین شد. آتاتورک درخواست کرد هاتای به ترکیه واگذار شود. در27 ژانویه 1937 در ژنو قطعنامه جامعه ملل به‌هاتای وضعیت خودمختاری داد. فرانسه و ترکیه 29 می 1937 بیانیه مشترکی را امضا کردند که براساس آن متعهد شدند برای استقلال این استان همکاری کنند.

 در آستانۀ جنگ جهانی دوم در 2 سپتامبر 1938 ازطرف جامعۀ ملل وضعیت دولت به «هاتای» داده شد. دو نمایندۀ مجلس ترکیه به عنوان رئیس‏ جمهور و نخست‏ وزیر هاتای انتخاب شدند و هاتای را بعد از یک‏سال در تاریخ 29 ژوئن 1939 در رفراندومی‌به عنوان یک استان ترکیه درآوردند. عطاسی رئیس‏ جمهور سوریه در اعتراض به مداخله فرانسه در امور سوریه استعفا داد و نتیجۀ رفراندوم را نپذیرفت و آن را خلاف معاهده 1936 فرانسه و سوریه اعلام کرد. این تحولات سوریه را به سمت ملی‏ گرایی و بلوک شرق سوق داد و روند جدایی دو کشور همسایه ریشه ‏دار شد.

 بعد از جنگ جهانی دوم مسئله آب دجله و فرات نیز به مشکلات روابط دو کشور اضافه شد. سیاست غراب‏ گرایانه ترکیه دربارۀ فلسطین و جنگ‏های اعراب شکاف روابط را عمیق ‏تر کرد. پیوستن ترکیه به ناتو، سوریه را که سرزمینی راهبردی در شرق مدیترانه بود بیش ‏از پیش به سمت شوروی سوق داد. با رشد کمونیسم در دهه 1960 آمریکا ترکیه را ملزم به گشایش سیاسی کرد. یکی از آثار این سیاست در دهه 1960 و 1970 فعالیت حزب کارگران کردستان بود. پیوندهای قومی ریشه ‏دار کردی در مناطق مرزی ترکیه و سوریه زمینه ‏ساز اختلاف ترکیه و سوریه از دهه 1970 شد. در جریان درگیری‏ های حمص و حما در سال 1982 در سوریه برخی معارضین سوریه به ترکیه گریختند. به ‏این‏ ترتیب در دهه 1980 چالش‏ های روابط سوریه و ترکیه بر سر موضوعات متنوع شامل هاتای، رژیم حقوقی فرات و دجله، فعالیت پ.ک.ک، اسلام ‏گرایی و اختلافات جنگ سردی افزایش یافت.

 با فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد و به قدرت رسیدن اسلام‏ گرایان در ترکیه ارتش این کشور تحرکات بیشتری نشان داد. در سال 1995 و 1996 تنش میان ترکیه و سوریه افزایش یافت. در سال 1998 ترکیه نیروهای نظامی خود را در بخش‏ هایی از مرزهای سوریه مستقر و تهدید به اقدام نظامی‌کرد. وزرای امور خارجه ایران و مصر اقدام به میانجی‏گری کردند که درنتیجه آن مذاکرات بین نمایندگان سوریه و ترکیه در تاریخ 19 و 20 اکتبر 1998 در بندر آدانای ترکیه انجام و «توافق‏نامه امنیتی آدانا» 20 اکتبر امضا شد. این سند شامل متن و چهار ضمیمه است. هدف اصلی این توافق‏نامه رفع موانع عادی ‏سازی روابط و موضوع مذاکرات «بحث دربارۀ همکاری در مبارزه با تروریسم» عنوان شده است. براساس آن سوریه درخواست‏های طرف ترکیه مبنی ‏بر اخراج اوجالان، اجازه ورود نداشتن او و سایر عوامل پ.ک.ک به سوریه، غیرعملیاتی‏ شدن کمپ‏های پ.ک.ک و دستگیری اعضای پ.ک.ک در سوریه را پذیرفت. در یکی از بندهای این سند آمده: «سوریه براساس اصل عمل متقابل به هیچ فعالیتی که با هدف به خطر انداختن امنیت و ثبات ترکیه از قلمرو او سرچشمه بگیرد اجازه نخواهد داد. سوریه در قلمرو خود به پ.ک.ک اجازه تأمین سلاح، پشتیبانی امکانات، حمایت مالی و فعالیت‏های تبلیغاتی نخواهد داد.» به ‏علاوه «سوریه پ.ک.ک را یک سازمان تروریستی شناسایی کرد.» در این توافق‏نامه «دو طرف توافق کردند برخی سازوکارهای (لازم) برای اجرای مؤثر و شفاف اقدامات مذکور در بالا را ایجاد کنند.» در ضمیمه 3 چنین نوشته ‏اند: «از این پس، دو طرف توافق می‏ کنند که مناقشات مرزی آن‏ها خاتمه یافته و هیچ‏ یک از آن‏ها ادعاها یا حقوقی مرتبط با سرزمین طرف دیگر ندارد.» در ضمیمه 4 نوشته‏ اند: «طرف سوریه درک می‏کند که ناکامی او در اتخاذ اقدامات ضروری وظایف امنیتی مندرج در موافقت‏نامه به ترکیه این حق را می‏ دهد که همۀ اقدامات امنیتی لازم را در عمق 5 کیلومتری خاک سوریه اتخاذ کند.» حافظ اسد با پذیرش این سند نشان داد، تداوم چالش‏ ها با همسایه در مسیر گذشته را به نفع سوریه نمی‏داند. درنتیجه این رویکرد و با روی کارآمدن بشار اسد در سال 2000، اردوغان در سال 2002، تحول در سیاست خارجی ترکیه و حمله آمریکا به افغانستان و عراق موجب شد روابط دو کشور بهبود یابد.

 آمریکا پس از خروج نیروهایش از عراق، از سال 2007 تلاش کرد ترکیه و سوریه را به یکدیگر نزدیک کند. روابط دو کشور از سال 2008 به‏ سرعت بهبود یافت. با آغاز تحولات سیاسی و اجتماعی در شمال آفریقا و غرب آسیا، حمایت غیرمنتظره ترکیه از معارضان سوریه در سال 2011 به فصل دوستی خاتمه داد. دولت سوریه اعلام کرد ترکیه با مسلح ‏کردن گروه ‏های شورشی داخل سوریه تفاهم ناشی‏ از موافقت‏نامه (آدانا) را نقض کرده است. به دنبال آن در سال 2012 دولت ترکیه برای نخستین بار بعد از 14 سال ادعا کرد دولت سوریه از پ.ک.ک حمایت مستقیم کرده است. پوتین در فوریه 2019 در دیدار با اردوغان در مسکو به استناد ضمیمه 4 توافقنامه آدانا اجرای این توافق‏نامه را به عنوان بدل طرح ترکیه و آمریکا برای ایجاد منطقه امن در شمال شرق سوریه مطرح کرد. به دنبال آن دولت سوریه اعلام کرد «به موافقت‏نامه پایبند نیست، اما درصورتی ‏که ترکیه دست از حمایت از ارتش آزاد سوریه و سایر گروه‏های مسلح شورشی بردارد و نیروهایش را از مناطق تحت اشغال در شمال سوریه خارج کند، آماده رجوع به آن است.» رئیس‏ جمهور ترکیه در حریان تحولات ادلیب توافق‏نامه آدانا را یکی از دلایل مشروعیت اعزام نیروهای نظامی ترکیه به سوریه عنوان کرد و بحث‏های حقوقی درباره این سند را دامن زد.

منبع:https://ipis.ir