پیامدهای بحران سیاسی رژیم صهیونیستی بر روابط با آسیای مرکزی
مقدمه
روابط رژیم صهیونیستی و کشورهای آسیای مرکزی طی سال‌های اخیر در یک روند رو به رشد قرار گرفته است. این روند از سال 2009 با تأسیس سفارتخانه رژیم صهیونیستی در ترکمنستان آغاز شد، و با تحولات دیگری نظیر سفر سال 2011 نظربایف به سرزمین‌های اشغالی و متعاقباً سفر سال 2016 نتانیاهو به قزاقستان، و به ویژه تغییر در شرایط سیاسی ازبکستان و منطقه آسیای مرکزی با فوت اسلام کریم‌اف و روی کار آمدن شوکت میرضیایف، شدت گرفت. در همین حال به نظر می‌رسد اسرائیل نیز نگاه ویژه‌تر و البته ایجابی‌تری را نسبت به آسیای مرکزی در پیش گرفته که یک نشانه از آن را می‌توان انتصاب سه سفیر زن با حداقل سوابق امنیتی، و تمرکز بیشتر بر حوزه‌های دیپلماسی عمومی و اقتصادی در نظر گرفت. اکنون اما با تغییر در شرایط سیاست داخلی در سرزمین‌های اشغالی، به نظر می‌رسد احتمال ظهور ظرفیت‌های جدید توسعه‌ای در مناسبات طرفین به وجود آمده است.
احیاء مهم‌ترین وجه اشتراک اسرائیل و آسیای مرکزی
تحولات سیاست داخلی در سرزمین‌های اشغالی طی ماه‌های اخیر با یک حاشیه مهم برای آسیای مرکزی همراه بوده است. نقطه کانونی این تحولات سیاسی شخصی به نام گیدئون صعر قرار داشته است. نقطه آغاز حواشی مهم‌تر از متن در بحران سیاسی اخیر (از منظر آسیای مرکزی) زمانی بود که یکی از نمایندگان کنست و از اعضای جریان راست‌گرای لیکود و نزدیک به بنیامین نتانیاهو اظهار داشت که هرگز اجازه نخواهند داد که یک «یهودی بخارایی» در رژیم به قدرت برسد. این موضوع اگرچه با واکنش‌های مختلفی در رژیم صهیونیستی همراه شد، اما مهم‌ترین روند را می‌توان در پاسخ نمادین صعر در نظر گرفت. وی پس از این اظهار نظرها تصاویری از خود با لباس سنتی یهودیان بخارایی را منتشر کرد که این اقدام نیز با برخی حواشی مطرح شد. بر اساس برخی منابع، مادر گیدئون صعر به نام بروریا دارای ریشه بخارایی است.
پایگاه فرهنگی و تاریخی یهودیان بخارایی در آسیای مرکزی و به‌طور ویژه شهر بخارا در ازبکستان است. از دهه 1950 میلادی تا کنون در سه بازه کلیدی و به‌ویژه پس از فروپاشی شوروی سابق، جمعیت قابل توجهی از یهودیان بخارایی به سرزمین‌های اشغالی سفر کرده‌اند و اکنون جامعه نسبتاً بزرگی را در اسرائیل تشکیل می‌دهند. با این‌حال طی این سال ها سهمی جدی از قدرت در فرایندهای سیاسی رژیم صهیونیستی نداشته‌اند و ساختاری غیررسمی برای تمرکز قدرت در دست یهودیان اشکنازی و تعریف نوعی «هویت اقلیتی» برای یهودیان بخارایی وجود داشته است.
در کنار این موضوع اما می‌توان اظهار داشت که پایگاه فرهنگی و تاریخی یهودیان بخارایی یک بستر بسیار مساعد برای توسعه مناسبات رژیم صهیونیستی با کشورهای آسیای مرکزی بوده است. از سال 2017 و با به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف شاهد برخی تلاش‌های خاص با محوریت ایالات متحده آمریکا و همراهی رژیم صهیونیستی برای احیاء و تقویت جامعه یهودیان بخارایی در ازبکستان بوده‌ایم. در کنار اقدامات فرهنگی و رسانه‌ای نظیر گفتمان‌سازی برای بسط هویت یهودی در شهر بخارا، توسعه حضور شهروندان سرزمین‌های اشغالی در ازبکستان با لغو روادید و ظهور تلاش‌هایی جدی برای ایجاد موزه ویژه یهودیان در این شهر، حضور دنیل روزنبلوم به عنوان سفیر ایالات متحده آمریکا در ازبکستان نیز بسیار حائز اهمیت بوده است. او پسر لوییز روزنبلوم، رهبر جنبش یهودیان شوروی سابق است که با تأسیس چندین سازمان بزرگ یهودی در شوروی سابق، دستاوردهای قابل توجهی را برای مهاجرت یهودیان به سرزمین‌های اشغالی فراهم آورد.
دانیل روزنبلوم سفیر پیشین ایالات متحده آمریکا در ازبکستان
البته باید اشاره داشت که حضور فردی همچون ادوارد شاپیرو در سفارت رژیم صهیونیستی در تاشکند در بازه سال‌های 2018 الی 2020 نیز بسیار حائز اهمیت است. وی که دیدگاه‌های نسبتاً تند مذهبی دارد، در بازه حضورش در ازبکستان اقدامات متراکمی را در زمینه احیاء جامعه یهودیان بخارایی در این کشور صورت داد. شاپیرو نیز دارای سوابقی از زندگی در ازبکستان در دوران کودکی است. خانواده وی پس از آغاز جنگ جهانی دوم به ازبکستان مهاجرت کرده و او از این منظر دارای تجربه‌ای از هم‌زیستی با یهودیان بخارایی در کودکی بوده است.
فراز و فرود در موقعیت سیاسی صعر
گیدئون صعر طی سال‌های اخیر یک چهره نسبتاً شناخته شده در ساختار سیاسی رژیم صهیونیستی به شمار می‌آید. او در بازه سال‌های 2009 تا 2014 به عنوان وزیر آموزش و وزیر کشور فعالیت کرده و سال‌های پس از آن نیز به عنوان یک چهره تأثیرگذار در کنست به شمار می‌آید. با این‌حال نقطه عطف تحول در جایگاه سیاسی او را می‌توان از سال 2019 و از آغاز شکاف‌ها میان وی و نتانیاهو در نظر گرفت. او در سال 2019 ادعای رهبری حزب لیکود به جای نتانیاهو را مطرح کرد و پس از آن نیز در سال 2020 با تأسیس حزب «امید جدید» یک جریان انتقادی نزدیک به راست میانه‌رو را علیه نتانیاهو شکل داد و در کنار چهره‌هایی نظیر آویگدور لیبرمن قرار گرفت. این موضع‌گیری صعر در کنار شرایط شکننده جناح لیکود به رهبری نتانیاهو، فرصت‌هایی را برای صعر در هر دو جناح برنده و یا بازنده قرار می‌داد. در این چارچوب برای صعر گزینه‌های قابل توجهی از جاه‌طلبی نخست‌وزیری تا حتی ریاست‌جمهوری احتمالی به جای رئوون ریولین، تا مواردی نظیر وزارت دادگستری، وزارت امور خارجه و حتی وزارت دفاع قرار می‌دهد. بااین‌حال با افول نسبی جایگاه وی با کسب تنها 6 کرسی در کنست تاحدی وی را از گزینه‌های بلندپروازانه دور کرده است. با این‌حال، ارتقاء نقش وی به عنوان یک یهودی بخارایی در تحولات پیش‌رو از جمله گزینه‌های محتمل محسوب می‌شود.
مکانیزم احتمالی توسعه روابط با آسیای مرکزی
همان طور که اشاره شد، وجه تمایز صعر از دیگر چهره‌های سیاسی رژیم صهیونیستی برای آسیای مرکزی، ریشه‌های بخارایی او و تمرکز نسبی وی بر این هویت است. او در دو سطح داخلی و خارجی احتمالاً برنامه‌هایی را برای ارتقاء جایگاه خود با استفاده از این مزیت خواهد داشت. کنگره جهانی یهودیان بخارایی مهم‌ترین ابزاری است که پیش‌روی صعر قرار دارد. رهبری این کنگره اکنون در اختیار لو لوایف، یهودی ثروتمند و متولد ازبکستان است که به عنوان سلطان الماس دنیا نیز شناخته می‌شود. این کنگره جدای از لابی قوی در فضای داخلی رژیم صهیونیستی، لابی قدرتمندی را نیز در ایالات متحده آمریکا، روسیه و به‌ویژه آسیای مرکزی دارد. پیش از این نیز صعر ارتباطات نزدیکی با لوایف داشته است. او در دوره‌ای که وزیر آموزش بود شخصاً در سیزدهمین کنگره جهانی یهودیان بخارایی شرکت کرد و جوایزی را نیز از این کنگره دریافت کرده است.
به نظر می‌رسد چهره‌ای همچون لوایف و شبکه گسترده‌ای از الیگارش‌ها که وی در آسیای مرکزی و روسیه در اختیار دارد، احتمالاً مبنایی برای توسعه روابط صعر (در صورت به قدرت رسیدن) با آسیای مرکزی خواهد داشت. لوایف پیش از این در دهه 1990 با تشکیل فدراسیون جوامع یهودی روسیه در مقابل جریان یهودیان منتقد ولادیمیر پوتین تحت عنوان کنگره یهودیان روسیه، توانسته بود اعتبار قابل توجهی را به دست آورد. در همین حال لوایف دارای ارتباطات بسیار نزدیکی با رهبران کشورهای آسیای مرکزی است. او دوست نزدیک و شریک تجاری تیمور کولیبایف، داماد نورسلطان نظربایف، قدرتمندترین چهره قزاقستان است. لوایف همچنین از چهره‌های بسیار تأثیرگذار در ازبکستان نیز محسوب می‌شود. لوایف در نخستین روزهای به قدرت رسیدن میرضیایف دیداری اختصاصی به عنوان رهبر کنگره یهودیان بخارایی با وزیر امور خارجه ازبکستان داشت و در ارتباطات نزدیکی نیز با حلقه الیگارش‌های ازبک دارد. ارتباطات اقتصادی وی با دونالد ترامپ و حلقه نزدیک به جو بایدن در قزاقستان می‌تواند ابزارهایی مهم برای صعر محسوب شود.
جمع‌بندی
شواهد حاکی از آن است که صعر در آینده سیاسی رژیم صهیونیستی جایگاه ارتقاء یافته‌ای را کسب خواهد کرد. در عین حال، به نظر می‌رسد با به وجود آمدن حواشی مربوط به ریشه‌های بخارایی او و ارتباطات نزدیکی که وی با کنگره جهانی یهودیان بخارایی به رهبری لو لوایف داشته، زمینه‌ای برای توسعه روابط رژیم صهیونیستی با کشورهای آسیای مرکزی به واسطه ریشه مشترک هویتی به وجود بیاید. در همین حال کشورهای آسیای مرکزی نیز که عموماً به تازگی انتقال قدرت را انجام داده (ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان) و یا در شرف انتقال قدرت هستند (ترکمنستان و تاجیکستان) با هدف تقویت بنیان‌های روابط سیاسی خود با قدرت‌های بزرگ، به حضور احتمالی صعر در قدرت به مثابه یک فرصت می‌نگرند. این موضوع می‌تواند تسریع فرایند هویت‌یابی یهودیان بخارایی در آسیای مرکزی و حتی روند مهاجرت معکوس را در پی داشته باشد. چنین موضوعی به‌ویژه در روابط سیاسی، امنیتی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با کشورهایی نظیر ازبکستان یقینا تأثیرگذار بوده و می‌تواند محدودیت‌هایی را ایجاد نماید. طرح‌ریزی یک برنامه ویژه تعاملی-تقابلی با جریان یهودیان بخارایی در ازبکستان گزینه‌ای است که به عنوان یک مکانیزم پیش‌گیرنده پیش‌روی جمهوری اسلامی ایران قرار دارد. طبیعتاً طراحی چنین مکانیزمی مستلزم شناخت و سپس ابزارسازی است.
منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
