واکنش روسیه به ابهام رفتاری آمریکا برای استقرار نظامی در آسیای مرکزی
این موضوع به ویژه با توجه به رفتارهای تهاجمی اخیر آمریکا نسبت به روسیه و چین، و بدبینی مفرطی که نسبت به خروج آمریکا از افغانستان و بروز ناامنی در این کشور وجود داشت، حساسیت های مسکو و پکن را برانگیخت. آمریکا اما با وجود مخالفت صریح کرملین بدون به رسمیت شناختن این حساسیت ها، فرایند مذاکرات آشکار و محرمانه خود با مقامات آسیای مرکزی را (به طور مشخص تاجیکستان و ازبکستان)، در تاشکند، دوشنبه، اسلام‌آباد و واشنگتن ادامه می‌دهد. این موضوع واکنش های روسیه را نسبت به این رفتار یکجانبه گرایانه آمریکا و نیز ابهامات رفتاری موجود در اصل ایده استقرار نظامی، برانگیخت.
ابهام رفتاری آمریکا و سناریوهای احتمالی
پس از توافق دوحه، طرح برنامه خروج تدریجی نیروهای نظامی آمریکا از افغانستان از دوره دونالد ترامپ کلید خورد و در دوره ریاست جمهوری جو بایدن رسماً عملیاتی شد. در این بازه که تقریباً 2 سال به طول انجامید، طبیعتاً استراتژی خروج آمریکا طراحی، تدوین و تصویب شده است. در صورتی که استقرار نظامی در آسیای مرکزی به عنوان بخشی از این فرایند خروج در نظر گرفته می‌شد، طبیعتاً تا پیش از آغاز رسمی مرحله نهایی و ظهور طالبان، می‌بایست مذاکرات لازم انجام گرفته و ضمانت های لازم دریافت می‌شد. بر این اساس به عنوان نخستین سناریو، این احتمال وجود دارد که تا پیش از آغاز فرایند خروج، مقامات آمریکایی هیچ نتیجه‌ای از مذاکرات نگرفته و پس از خیزش طالبان در افغانستان با تحت فشار قرار دادن کشورهای آسیای مرکزی و روسیه، سعی در اقناع مقامات این کشورها برای پذیرش استقرار نظامی آمریکا داشته اند. این سناریو فرضیه خطای محاسباتی آمریکایی ها را در فرایند اقناع کشورهای منطقه تقویت می‌کند. بااین حال سناریوی دوم نیز کماکان وجود دارد که یک توافق ضمنی پیش از آغاز فرایند خروج وجود داشته و خلف وعده از سوی واشنگتن چنین وضعیتی را در آستانه خروج آخرین نیروها به وجود آورده باشد. درعین حال سومین سناریو با یک بدبینی مفرط نسبت به تحرکات آمریکا در منطقه، بر این فرض استوار است که اساساً اقدام آمریکا یک حرکت تاکتیکی با حفظ استراتژی کلی بوده و اهداف دیگری در پشت این تصمیم وجود دارد. بر این اساس، استقرار نظامی در آسیای مرکزی نه صرفاً مرتبط با فرایند خروج، بلکه عمیقاً به تحولات پس از خروج کامل نظامی آمریکا برای نظم جدید افغانستان طراحی شده است.
واکنش های روسیه
نخستین واکنش مسکو نسبت به اولین گمانه زنی ها در خصوص طرح تأسیس پایگاه نظامی آمریکا در آسیای مرکزی با واکنش «ضمیر کابلوف»، نماینده ویژه روسیه در امور افغانستان مشخص شد. او اواخر ماه مه تصریح کرده بود که در تماس با شرکای ازبک و تاجیک، روسیه به این نتیجه رسیده است که هیچ درخواستی از سوی آمریکا به این کشورها ارائه نشده است. در همین حال، در بازه حدوداً دو ماهه اخیر، روسیه به طرق مختلف و از طریق چارچوب های گوناگون، تقویت همگرایی سیاسی با کشورهای منطقه، به ویژه 3 جمهوری هم‌مرز با افغانستان را در دستور کار قرار داده است. طی این بازه، نشست های دوجانبه مستقل و اجلاسیه های چندجانبه مختلفی در چارچوب سازمان های اوراسیایی از جمله جامعه هم‌سود و پیمان امنیت دسته جمعی برگزار شد. در آخرین اقدام نیز نشست لاوروف با وزرای امور خارجه پنج کشور آسیای مرکزی که گفته می‌شود مسکو به کشورهای منطقه هشدار داده است. جالب توجه آن که روسیه حتی در این چارچوب از چین نیز کمک گرفته و با اعلام حمایت رسمی از برنامه های گروه تماس سازمان همکاری شانگهای، بخشی از ابتکار چین را نیز حمایت کرده است.
ضمیر کابلوف، نماینده ویژه روسیه در امور افغانستان
دومین سطح از واکنش های روسیه در سطح نظامی و عملیاتی به وقوع پیوسته است. پس از نشست بین المللی تاشکند، روسیه به طور رسمی اعلام کرد که به زودی یک رزمایش مشترک نظامی در مرزهای آسیای مرکزی افغانستان برگزار می‌کند. بر اساس اعلام رسمی مسکو، علاوه بر تاجیکستان و قرقیزستان (به عنوان اعضای پیمان امنیت دسته جمعی)، ازبکستان نیز در این رزمایش موسوم به «مأموریت صلح 2021» مشارکت خواهد کرد که در رسانه‌ها پیامی صریح به آمریکا تعبیر شد. همچنین اعلام شده است که این صرفاً یک تمرین نظامی نبوده و مجموعه ای از رزمایش‌ها از اوت تا پایان سپتامبر خواهد بود. در روزهای گذشته نیز تصاویری از انتقال ادوات زرهی سنگین از ازبکستان به تاجیکستان در شبکه های اجتماعی تاجیک منتشر شده است. همین طور گفته می‌شود نیروی هوایی و پدافند هوایی ازبکستان نیز در این رزمایش مشارکت خواهد کرد که با توجه به نوع تهدیدات طالبان و فقدان تجربه استفاده از پهپاد توسط این گروه، در کنار گمانه زنی‌های دولت افغانستان مبنی بر پشتیبانی هوایی پاکستان (احتمالاً با هماهنگی آمریکا) از نیروهای طالبان، بسیار قابل تأمل است. در همین حال رزمایش «مرز 2021» نیز قرار است اواخر سپتامبر در قرقیزستان با حضور نیروهای واکنش سریع پیمان امنیت دسته جمعی برگزار شود.
آخرین واکنش روسیه نیز به مقاله اخیر روزنامه کومرسانت باز می‌گردد. در مقاله این روزنامه ضمن تأکید بر نگرانی های خاص مسکو نسبت به استقرار نظامی هرچند محدود آمریکا در منطقه (نظیر پیشنهاد تأسیس مرکز لجستیک یا آموزشی کوچک در تاجیکستان)، برای نخستین بار ادعا می‌شود که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه در نشست اخیر ژنو با جو بایدن، یک راه حل جایگزین ارائه کرده است. بر این اساس، اقدامات مشترک در افغانستان و استفاده از امکانات نظامی و پایگاه های روسیه در آسیای مرکزی به طرف آمریکایی پیشنهاد شده است. این امر کارکرد محدودی تحت نظارت روسیه در اختیار آمریکا قرار می‌دهد. این پیشنهاد گمانه زنی هایی را مبنی بر عملیات جمع آوری اطلاعات و شناسایی با استفاده از پایگاه های پهپادی به وجود آورده است. البته گفته می‌شود واشنگتن کماکان پاسخی به این پیشنهاد نداده و در همین چارچوب این موضوع رسانه ای شده است.
تحلیل سناریوها
نخستین موضع گیری روسیه در قالب اظهارنظرهای کابلوف و طرح علنی آن در مصاحبه با رسانه ها که عدم واکنش جدی آمریکا را در بر داشت، سناریوی دوم را تضعیف می‌کند. در صورت هرگونه خلف وعده و عدم اجرای توافقات پیشین، می‌بایست شاهد نوعی اقدام تنبیهی آمریکا و یا تلاش کشورهای منطقه برای جبران می‌بودیم که تاکنون چنین رفتاری مشاهده نشده است. در همین حال عدم موفقیت آمریکا برای جلب رضایت روسیه و کشورهای ازبکستان و تاجیکستان جهت استقرار نظامی هرچند محدود، در کنار تقویت مناسبات نظامی، دفاعی و سیاسی کشورهای منطقه با روسیه و چین، نشان از آن دارد که سناریوی نخست یا موفقیت آمیز نبوده و یا مقامات آمریکایی با یک خطای محاسباتی از میزان فشار اعمالی از سوی طالبان به مرزهای آسیای مرکزی و یا نوع واکنش کشورهای منطقه به حضور طالبان در مجاورت مرزهای خود، مواجه شده اند. درعین‌حال، پاسخ ازبکستان مبنی بر مشکل قانونی استقرار نیروهای نظامی خارجی در این کشور و واکنش های اخیر روسیه نسبت به طرح استقرار نظامی آمریکا در یکی از کشورهای منطقه، فرضیه سوم را بیش از پیش تقویت می‌کند. درحقیقت، روسیه با ارائه محرمانه این پایگاه، ادعاهای آمریکایی ها مبنی بر محدود بودن استقرار نظامی در آسیای مرکزی و صرف عملیات شناسایی و جمع آوری اطلاعات را به چالش کشیده اند. طرح علنی این موضوع همچنین نشان می‌دهد که رایزنی های واشنگتن تاکنون موفق نبوده و پس از آن نیز احتمال موفقیت آن بسیار پایین تر خواهد بود. در پاسخ به این وضعیت نیز به نظر می رسد نگرانی هایی در مسکو ظاهر شده است. به نظر می رسد مسکو اکنون بیش از پیش نگران حضور طالبان و تحرکات احتمالی این گروه با حمایت واشنگتن و یا نفوذگذاری آمریکا در گروه های دیگر، می‌باشد. تحرکات نظامی اخیر در مرزهای منطقه نیز اگرچه احتمالاً با برنامه هایی از پیش تعیین شده صورت گرفته، اما به نظر می رسد بدون ارتباط با این نگرانی ها نیست. در همین حال باید اشاره داشت که شیفت از هر سناریو پس از تضعیف و تغییر به وضعیت دیگر در خلال فرایند تحرکات آمریکا نیز بسیار محتمل است. لذا، می‌توان ترکیبی از سناریوهای فوق الذکر را نیز در نظر گرفت.
منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .
- برچسب ها: آسیای مرکزی, آمریکا, افغانستان, اندیشکده, اندیشکده جریان, جریان, جو بایدن, چین, ضمیر کابلوف, طالبان, واکنش روسیه
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
