معادلات جدید در مدیترانه شرقی و تغییر پارادایم در قبرس

تحولات لیبی، جنگ دوم قره باغ، نرمش متقابل درسیاست خارجی اسرائیل، مصر و ترکیه، اعلام مواضع مقامات قبرس جنوبی، یونان، سازمان ملل متحد و اتحاد اروپا بعد از سفر رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به قبرس ترک شمالی، تحول جدید در تونس بعد از کودتا، نشان می دهد که تحرکات در آبهای مدیترانه شرقی آغاز خواهد شد.
جمهوری قبرس جنوبی یونانی نشین در جنوب این جزیره منطقه انحصاری اقتصادی اعلام کرد. در منطقه انحصاری اقتصادی قبرس جنوبی شرکت های آمریکایی اکسن موبیل Exxon Mobil و نوبل Nobel انرژی ، شرکت فرانسوی توتال Total ، شرکت ایتالیایی انی Eni ، شرکت کره جنوبی کوگاز Kogas، شرکت قطری Petroleum ، شرکت انگلیسی British Petroleum، شرکت های اسرائیلی دلک Delek و آنور Avnerمجوز عملیات اکتشافی و حفاری و استخراج نفت و گاز را دریافت کرده اند.
ترکیه نیز هم در فلات قاره خود و هم در حریم دریایی جمهوری قبرس ترک شمالی عملیات اکتشافی و حفاری نفت و گاز را آغاز کرده اند. شرکت نفت ترکیه به عملیات اکتشافی و حفاری در دریای مدیترانه شرقی ادامه می دهد.
ایجاد اتحادهای جدید و شرکت نقش آفرینان جدید در منطقه دریای مدیترانه شرقی ، تنش را افزایش می دهد. قبرس جنوبی بعد از شیوع ویروس کووئید19 و بحران اقتصادی ناشی از آن ، عملیات حفاری پنج حوزه انرژی را متوقف کرد. در چند روز اخیر شرکت اکسون موبیل برای آغاز عملیات حفاری آماده شده است. انتظار می رود که عملیات حفاری شرکت های نفتی نامبرده در سال 2022 آغاز شود.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در 19-20 ژوئیه 2021 میلادی به قبرس ترک شمالی سفر کرده و گفت: تنها راه حل مسئله قبرس تشکیل دو دولت قبرس ترک شمالی و قبرش یونانی نشین جنوبی با حقوق مساوی در کنار یکدیگر است.
مواضع سازش ناپذیر قبرس جنوبی در نشست غیر رسمی 27-29 آوریل2021 میلادی در مقر ژنو سازمان ملل متحد، حقانیت ترکیه و قبرس ترک شمالی درباره اجرای طرح تشکیل دو دولت در جزیره قبرس را اثبات کرد.
بعد از پایان دوران حاکمیت استعماری انگلیس بر قبرس، جمهوری قبرس بر اساس قانون اساسی سال 1960 تاسیس و به رومی/ یونانی ها و ترک ها حقوق سیاسی مساوی اعطاء شده بود. اما سه سال پس ازتاریخ تاسیس ، یونانی ها انحلال قانون اساسی جمهوری قبرس را اعلام کردند و به علت سیاست های انحصارطلبانه یونانی های قبرس، جمهوری متحد قبرس پایان یافته و تنش آغاز شد. اما هنوز راه حل پایدار بدست نیامده است. در این جزیره در 58 سال اخیر مذاکرات متعددی برای احیا “جمهوری قبرس فدرال متحد” آغاز شد و بیش از نیم قرن مذاکرات ادامه یافت. اما طرح تشکیل جمهوری فدرال قبرس شکست خورده است. بدین سبب بر اجرای طرح تشکیل دو دولت مستقل قبرس تاکید شده است. در قبرس فرهنگ نظام فدرالی وجود ندارد و منطبق بر گرایشات و مطالبات قبرس جنوبی نیست. اتحادیه اروپا از تشکیل قبرس فدرال متحد حمایت می کند. اما ترکیه و قبرس ترک شمالی از تشکیل دو دولت مستقل در کنار هم حمایت می کنند و برای حل مسئله قبرس درخواست کرده اند که کنفرانس بین المللی حل مسئله قبرس برگزار شود. برخی اخبار دال بر برسمیت شناختن قبرس ترک شمالی منتشر شده است. گفته می شود که جمهوری آذربایجان، پاکستان، برخی از کشورهای ترک آسیای مرکزی آماده برقراری روابط دیپلماتیک با قبرس ترک شمالی هستند.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه با الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان درباره برسمیت شناختن قبرس ترک شمالی مذاکره کرده است. هنگامیکه جمهوری ترک قبرس در سال 1983 میلادی استقلال خود را اعلام کرد، ترکیه، بنگلادش و پاکستان استقلال قبرس ترک شمالی را برسمیت شناختند. اما بعد ار آنکه با فشارهای سیاسی قدرت های دیگر روبرو شدند، در تصمیم خود تجدید نظر کردند. در حال حاضر نیز ممکن است که با فشارهای سیاسی خارجی روبرو شده و از برسمیت شناختن قبرس ترک شمالی خودداری کنند. اما با تغییر موازنه قوا و سیاست فعال خارجی ترکیه ممکن است که نتایج متفاوتی نسبت به گذشته بدست آید.

برسمیت شناختن جمهوری قبرس ترک شمالی برسمیت شناختن از لحاظ حقوق بین المللی متکی بر تعاملات مختلفی است و از لحاظ علوم سیاسی نیز این قضیه مورد بحث است. برای برسمیت شناختن یک دولت از لحاظ حقوق بین المللی باید شرایط اصلی: “سرزمین دارای مرزهای مشخص، توده مردم، نظام دولتی و حکومتی حاکم بر کشور” وجود داشته باشد. قبرس ترک شمالی دارای همه این شرایط است. مانع اصلی عدم برسمیت شناختن دولت قبرس ترک شمالی، عامل حقوقی نیست، بلکه سیاسی است. طرح صلح قبرس کوفی عنان دبیر کل اسبق سازمان ملل متحد، شرایط حل مسئله قبرس را فراهم کرده بود. اما رد طرح کوفی عنان در رفراندم قبرس در تاریخ چهارم آوریل 2004 میلادی توسط مردم قبرس جنوبی، حل مسئله قبرس را به شکست کشاند و مذاکرات بعدی نیز برای حل مسئله نتیجه بخش نبود.
آمریکا و اتحادیه اروپا متعهد شده بودند که بعد ازبرگزاری رفراندم در قبرس، تحریم و محاصره قبرس ترک شمالی برچیده شده، فرودگاه بین المللی قبرس شمالی فعال شود و قبرس شمالی بتواند کالاهای خود را به کشورها دیگر صادر کند. اما قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد درباره تحریم قبرس ترک نشین ادامه دارد. اتحادیه اروپا نیز تعهدات خود را بجا نیاورده و قبرس جنوبی را بدون حل مسئله قبرس به عضویت اتحادیه اروپا پذیرفت.
ترکیه و قبرس ترک نشین برای حل مسئله قبرس به شورای امنیت سازمان ملل متحد طرح تشکیل دو دولت مستقل در جزیره قبرس را ارائه و از دبیر کل سازمان ملل متحد درخواست کرده است که اجرای طرح را تضمین کند. زیرا جامعه ترک های قبرس، یکی از دو جامعه موسس قبرس طبق قراردادهای ” کشورهیا ضامن، قرارداد تاسیس دولت قبرس و قرارداد اتحاد” و شریک مساوی دولت قبرس است و در حال حاضر از حق استقلال و حقوق مساوی برخوردار است. عنوان جمهوری قبرس به نمایندگی قبرس جنوبی و نادیده گرفتن ترک های قبرس غصب حاکمیت و نقض قانون اساسی و قرارداد های بین المللی است و دبیرکل سازمان ملل متحد بایدابتکار عمل را در شورای امنیت سازمان ملل متحد برای برسمیت شناختن دو دولت قبرس ترک شمالی و قبرس جنوبی را بدست گیرد. در صورت تصویب این طرح در شورای امنیت سازمان ملل متحد دو دولت مستقل و متکی بر حقوق مساوی می توانند که تحت نظر سازمان ملل متحد مذاکراتی را برای برقراری صلح پایدار آغاز کنند. مذاکرات با شرکت یونان، ترکیه و انگلیس به عنوان سه دولت ضامن موجودیت و امنیت قبرس برای تعیین حق مالکیت، مرزهای مشترک و امنیت دو کشور برگزار خواهد شد. روابط با اتحادیه اروپا نیز در دستور کار قرار خواهد گرفت. دو کشور قبرس شمالی و قبرس جنوبی به صورت متقابل همدیگر را برسمیت خواهند شناخت [1] در این طرح بر حاکمیت مساوی دو بخش قبرس تاکید شده و برسمیت شناخته شدن یک جانبه قبرس ترک شمالی توسط جامعه بین المللی به عنوان گزینه اول مطرح نشده است. در این طرح جدید با توجه به تشکیل نهادهای سیاسی و دولتی قبرس ترک شمالی، برای برسمیت شناخته شدن نظام سیاسی تاکید شده است که ابتدا تحریم علیه قبرس ترک شمالی لغو شود و مانند نمونه تایوان ، مسابقات ورزشی برگزار و ممنوعیت ها برچیده شده و فعالیت های تجاری آغاز شود آغاز شود.
جمهوری قبرس ترک نشین چندی قبل نیروهای نظامی را از 3.5 درصد منطقه ماراش/واروشا خارج کرد و واکنش قبرس جنوبی روبرو شد. در حالیکه بنابه طرح صلح قبرس که توسط کوفی عنان پیشنهاد و رد شده بود، ماراش به قبرس جنوبی واگذار می شد. ماراش که منطقه بسیار فعال قبرس بود، به مدت 46 سال از سکنه خالی شده و به شهر ارواح تبدیل شده بود. جاده دموکراسی و بخشی از ساحل ماراش بر روی مردم قبرس گشوده شده و حتی میزبان گردشگر خارجی شده است.
ارسین تاتار رئیس جمهور قبرس ترک شمالی اعلام کرد که یونانی های قبرس می توانند به املاک خود بازگردند و حق مالکیت خصوصی آنها نقض نخواهد شد و براساس حقوق بین المللی تضمین خواهد شد. ارسان سانر نخست وزیر قبرس ترک شمالی نیز گفت: بنا به مصوبه کمیسون اموال غیر منقول در منطقه بسته ماراش، 337 ملک و در منطقه نظامی مارای 36 ملک به صورت مبادله، جبران خسارت و استرداد به مالکان واگذار خواهد شد. کمیسیون اموال غیر منقول قبرس به عنوان نهاد موثر حقوق داخلی توسط دادگاه حقوق بشر اروپا برسمیت شناخته می شود. ترکیه و قبرس ترک شمالی معتقد است که روش جدید حل اختلافات به نفع هر دو طرف مناقشه است و در راستای گسترش همکاری و به موازات حقوق بین المللی انجام می گیرد. اما قبرس جنوبی سیاست یک جانبه، انحصارطلبانه و تهاجمی را دنبال کرده و مانع حل مسئله قبرس است.
تحولات منطقه ای دریای مدیترانه و نقش آفرینان بین المللی دریای مدیترانه در طول تاریخ از اهمیت راهبردی برخوردار بوده و در سالهای اخیر بر اهمیت آن افزوده شده است. کشف منابع هیدروکربوری نفت و گاز طبیعی، قرارداد های انرژی، تامین و حفظ امنیت دریای مدیترانه اهمیت حیاتی دارد. جنگ داخلی سوریه، بحران اقتصادی لبنان، مسئله فلسطین و اسرائیل، درگیری های مسلحانه در لیبی، کودتا در تونس عناصر بی ثباتی در منطقه هستند. در سیاست خارجی آمریکا در خاورمیانه، ” مبارزه با تروریسم” از اولویت اول آمریکا خارج شده است. آمریکا بر مقابله با گسترش نفود چین در سطح بین المللی متمرکز شده و معادلات جدیدی را آغاز کرده است. روسیه یکی از قدرت هایی است که برای گسترش و تقویت نفوذ پایدار خود در دریای مدیترانه وارد عمل شده و در سوریه از سال 2015 میلادی تا کنون مستقر شده است. روسیه راهبرد مقابله با ناتو و اتحادیه اروپا و به طور کلی غرب را تدوین کرده و مسکو برای اجرای آن تاکتیک های مختلفی را بکار می گیرد و برای کسب امتیاز های اقتصادی و ژئوپلیتیک تلاش می کند. بدین ترتیب قبرس جنوبی و یونان دو کشور متحد با برقراری اتحاد با آمریکا، فرانسه و سایر کشورهای غربی ممکن است که روسیه را در محور موازنه قوا ترکیه و قبرس ترک شمالی محسوب کند. کشورهای اتحادیه اروپا نیز سیاست منسجمی در برابر مسئله قبرس دنبال نمی کنند. مثلا فرانسه تلاش می کند که از بحران موجود در لبنان بهره برداری کرده و نفوذ خود را در منطقه گسترش دهد. فرانسه همچنین از قبرس جنوبی حمایت می کند(نیروی دریایی را مستقر کرده است). آلمان فدرال و روسیه در احداث خط لوله گازی جریان شمالی-2 همکاری می کنند. آلمان فدرال همچنین در مدیترانه شرقی از روند گفتگوی صلح آمیز و همکاری منطقه ای حمایت می کند.
بعد از تشکیل حکومت جو بایدن ، در منطقه دریای مدیترانه تماس های دیپلیماتیک افزایش یافته است. باید دید که آغاز گفتمان نرمش در سیاست خارجی مصر و اسرائیل و ترکیه در دریای مدیترانه شرقی چه تاثیری بر تعیین موازنه قوا منطقه ای دربرخواهد داشت؟ کشورهای مزبور به همبستگی خود با قبرس جنوبی ادامه می دهند. اما در مسئله انتقال انرژی و تامین امنیت منابع انرژی شرایط همکاری را فراهم شده است. در شرایطی که سازمان ملل متحد بی کفایت عاجز از حل بحران پناهندگان، مبارزه با ویروس کووئید 19، پیشگیری از تخریب محیط زیست و سایر فلاکت هاست، گسترش روند مذاکرات، همکاری برای حل مسائل از اهمیت حیاتی برخوردار است.