پیامدهای سفر آتی رئیس جمهور تاجیکستان به اروپا بر تحولات آینده افغانستان
مقدمه
روابط تاجیکستان و کشورهای اروپایی طی سال های اخیر گرم نبوده است. امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور این کشور سفرهای معدودی به اروپا داشته است. روند فزاینده اقتدارگرایی در این جمهوری پارسی زبان در کنار پناهندگی سیاسی هزاران نفر از مخالفین دولت تاجیکستان در کشورهای اروپایی، و نیز اعمال فشارهای سیاسی و رسانه ای به دوشنبه در زمینه حقوق بشر و آزادی های مدنی، عامل این سردی روابط بوده است. آخرین سفر او به یک کشور اروپایی در اکتبر 2019 صورت گرفت. او در این سفر به کشورهای سوئیس، فرانسه و جمهوری چک رفت و با مقامات این کشورها دیدار کرد. تجمعات اعتراضی مخالفانِ پرشمار از جمله حواشی جدی این سفر بود. پیش از آن نیز در سال 2017 او سفری به آلمان و جمهوری چک داشت. بااین‌حال انتظار می رود با گذشت 2 سال، سفر دیگری توسط او در اواخر سال 2021 به اروپا انجام شود. در بازه کنونی شرایط و زمینه های سفر او به ویژه با توجه به تحولات افغانستان و نیز استقبال گرم مقامات اروپایی از وی، به نظر متفاوت از گذشته خواهد بود.
شرح رویداد
روز 25 اوت (3 شهریور) امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان طی یک تماس تلفنی با امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه گفت‌وگو کرد. در این مکالمه بحران افغانستان محور اصلی رایزنی ها و تبادل نظر طرفین بود. بر اساس بیانیه های رسمی منتشر شده توسط دولت تاجیکستان، در این تماس تلفنی رحمان با اشاره به احتمال شکل گیری فاجعه انسانی در افغانستان، بر نقش تاجیکستان در صلح و ثبات همسایه جنوبی تأکید کرده است. روسای جمهور دو کشور همچنین در زمینه توسعه رایزنی های سیاسی و تقویت همکاری ها در موضوع افغانستان توافق کردند. یک روز پس از آن نیز سرویس مطبوعاتی ریاست جمهوری تاجیکستان به صورت رسمی اعلام کرد مکرون به صورت رسمی از رحمان برای سفر به فرانسه دعوت کرده است. بر اساس این بیانیه این سفر احتمالاً اواسط ماه اکتبر صورت خواهد گرفت. دو روز بعد از آن (جمعه 5 شهریور) نیز طی تماسی دیگر، رئیس‌جمهور تاجیکستان با شارل میشل، رئیس بلژیکی شورای اروپایی به صورت تلفنی گفت و‌گو کرد. میشل نیز دومین مقام اروپایی است که از رحمان برای سفر رسمی به بروکسل دعوت کرد. احتمال آن می رود که این سفر پس از دیدار با مکرون در پاریس صورت بگیرد. در همان روز نیز میشل تاران، سفیر فرانسه در دوشنبه با سراج‌الدین مهرالدین، وزیر امور خارجه تاجیکستان دیدار می‌کند. وضعیت افغانستان و تأثیر آن بر امنیت منطقه محور اصلی این دیدار بود. هماهنگی ها در زمینه سفر آتی رحمان به پاریس و اجرایی سازی توافقات احتمالی دو رئیس جمهور می تواند از جمله محورهای دیگر این دیدار باشد. در همین حال همچون گذشته، مخالفین دولت تاجیکستان نیز در اروپا اعلام آمادگی کرده اند تا تجمعاتی اعتراضی را نسبت به حضور وی ترتیب دهند. دولت فرانسه تا پیش از این ممانعتی از این تجمعات اعتراضی نداشته و به نوعی به عنوان یک اهرم فشار نیز از آن استفاده کرده است.
انگیزه های احتمالی طرفین
با توجه به تحولات اخیر افغانستان و مواضع خاص و متفاوت امامعلی رحمان، به نظر می رسد انگیزه اصلی طرفین به این موضوع اختصاص داشته باشد. طی هفته های اخیر سیگنال های زیادی مبنی بر حمایت تلویحی دولت تاجیکستان از جریان احمد مسعود، امرالله صالح و محمد محقق به عنوان یک جریان مقاومت تاجیکی به افکار عمومی و نیز محافل سیاسی مخابره شده است. حدود دو هفته پیش از این برخی رسانه های هند، افغانستان و آسیای مرکزی تصاویری از انتقال چند بالگرد سلاح، تجهیزات و تدارکات برای نیروهای مقاومت در پنجشیر منتشر کرده و مدعی شدند یک خط هوایی برای تغذیه نیروهای مقاومت از تاجیکستان ایجاد شده است. مدت کوتاهی پس از انتشار این خبر، وزارت امور خارجه تاجیکستان و نیز نیروهای وابسته به احمد مسعود هر دو این خبر را تکذیب کردند. با این حال در صورتی که اصل انتقال تجهیزات و تدارکات از طریق بالگرد به پنجشیر (با توجه به انتشار تصاویر منتسب به این رویداد) صحت داشته باشد، با توجه به موقعیت جغرافیایی پنجشیر در شرق افغانستان و در میانه پاکستان و تاجیکستان، به جز از تاجیکستان نمی توان منشأ دیگری برای این امر در نظر گرفت. درعین حال، راه اندازی پویش «بیا بریم جنگ» برای حضور شهروندان تاجیک در پنجشیر برای مبارزه با طالبان نیز حواشی بسیاری را در افکار عمومی تاجیکستان به وجود آورده است. برخی مقامات دولتی تلویحاً این اقدام را غیرقانونی عنوان کرده اند، اما مقابله ای جدی با این جریان نشده است. با توجه به فضای بسیار بسته در فضای مجازی این کشور که تجربه بازداشت و زندانی کردن افراد به‌دلیل حتی یک «لایک» در شبکه های اجتماعی را داشته است، می توان نتیجه گرفت که دولت و به طور خاص کمیته دولتی امنیت ملی تاجیکستان یا حامی این قبیل پویش ها بوده و یا حداقل مخالفتی در حوزه امنیتی با آن نداشته است.
با این‌حال جدی ترین تحرکات اخیر در دیدار اخیر امامعلی رحمان با شاه محمود قریشی، وزیر امور خارجه پاکستان طرح شد. رحمان در این دیدار ضمن حمایت ویژه از حقوق تاجیک ها تصریح کرد که دولت در افغانستان باید از طریق همه پرسی و با در نظر گرفتن حقوق همه شهروندان این کشور تعیین شود. رحمان همچنین ضمن اشاره به حقوق اقلیت ها در افغانستان، هرگونه بی قانونی، قتل، غارت، آزار و اذیت آن‌ها را محکوم کرد. رئیس جمهور تاجیکستان همچنین به طور صریح اظهار داشت در صورتی که دولتی بدون حضور همه اقلیت ها، از جمله تاجیک ها شکل بگیرد را به رسمیت نخواهد شناخت. او همچنین در بخش دیگری از سخنانش، شمار تاجیکان را در افغانستان 46 درصد عنوان کرد و تلویحاً خواستار چنین سهمی برای تاجیکانِ افغانستان شد. این در حالی است که بسیاری از منابع، تاجیک ها را پس از پشتون ها دومین اقلیت قومی افغانستان با حدود 25 درصد از جمعیت در نظر می‌گیرند. سرویس مطبوعاتی ریاست جمهوری تاجیکستان نیز در بیانیه ای تأکید کرد که طالبان خلف وعده کرده و آن ها از تشکیل دولت موقت با حضور گروه های سیاسی دیگر دست برداشته و برای تأسیس امارت اسلامی آماده می شوند.
این سطح از حمایت از قومیت تاجیک در اظهارات و مواضع امامعلی رحمان سابقه نداشته است. پیش از این گفته شد دولت این کشور به برخی چهره های سرشناس تاجیک برای مهاجرت به این کشور پس از پیش‌روی های تاجیکستان ویزا نداده است. در همین حال توافقات ضمنی با طالبان و پیروی از روسیه نیز موضعی همگرا با طالبان را برای این کشور ایجاب می کند. با این حال، حمایت ضمنی از جریان احمد مسعود و اظهارنظر صریح آن در مقابل پاکستان، موضعی بود که حتی تحسین مخالفین رحمان را نیز موجب شد. از این منظر، با توجه به ارتباطات گسترده فرانسه با احمد مسعود و نیروهایش، به نظر می رسد دولت فرانسه نیز از این مواضع رحمان استقبال کرده و این سفر با هدف تشکیل یک جبهه سیاسی حامی جریان تاجیکانِ پنجشیر شکل گرفته است.
در فرانسه نیز به نظر می رسد برنامه هایی از پیش تعیین شده برای حمایت از جریان مقاومت پنجشیر و تعامل با دولت تاجیکستان در این زمینه وجود داشته است. احمد مسعود مدت ها در فرانسه بوده و ارتباطات نزدیکی را نیز با دولت این کشور تجربه کرده است. درعین حال انتصاب میشل تاران، به عنوان سفیر جدید این کشور در دوشنبه از اواخر سال 2020 نیز می تواند حامل برخی پیام های سیاسی بوده باشد. او از 1994 تا 1998 در سفارت فرانسه در آلبانی مشغول به کار بوده و پس از آن به دلیل ارتباطات نزدیک با آلبانیایی تبارهای ارتش آزاد کوزوو از 1999 تا 2001 معاون دفتر ارتباطات فرانسه در کوزوو بود. تاران پس از آن نیز تا سال 2003 مشاور سیاسی نمایندگی سازمان ملل متحد در کوزوو را بر عهده داشت و از این منظر به خوبی با شرایط جنگ داخلی و بحران های این چنینی آشنا است. در کنار جاه‌طلبی‌های اخیر فرانسه برای افزایش حضور و نفوذ در خاورمیانه که یک نمونه از آن را نیز در کنفرانس اخیر بغداد شاهد بودیم، به نظر می رسد پاریس برنامه های جدی تری برای افغانستان داشته باشد. در کنار این موضوع باید نیم نگاهی نیز به انتخابات ریاست جمهوری آوریل 2022 در این کشور داشت که کمتر از 8 ماه به برگزاری آن باقی مانده است. یک دستاورد میدانی، سیاسی و به‌ویژه رسانه ای در خاورمیانه می‌تواند جایگاه مکرون و حزب مستقل «آن مارش» را تقویت کند.
جمع‌بندی
شکل گیری محور مشترک سیاسی بین تاجیکستان و فرانسه در حمایت از جریانِ تاجیکیِ مقاومت پنجشیر می تواند سطوح متفاوت و البته پیامدهای متنوعی را در بر داشته باشد. در بازه کنونی بعید به نظر می رسد که این حمایت بتواند ابعادی در سطح عملیاتی و میدانی، در قالب حمایت های نظامی، تسلیحاتی و تدارکاتی داشته باشد. چنین امری می تواند هزینه های سنگینی را بر امنیت تاجیکستان تحمیل کرده و روسیه نیز شدیداً با آن مخالفت خواهد کرد. بااین‌حال در صورت تشکیل یک دولت یکپارچه پشتون توسط طالبان (با توجه به برخی گمانه زنی ها در زمینه تشکیل شورای 12 نفره رهبری توسط طالبان) و قرار گرفتن افغانستان در آستانه جنگ داخلی، این امر محتمل خواهد شد. بااین‌حال به عنوان دومین سناریو، در سطح سیاسی، شکل گیری چنین محوری می‌ت واند موضع این کشورها را در فرایند شکل گیری دولت فراگیر به‌عنوان یک اهرم تعادل تقویت کند.
در بازه کنونی چنین حرکتی می تواند روند شکل‌گیری دولت را به تعویق اندازد و فاکتور زمان امتیازی برای این کشورها خواهد بود. تاجیکستان به طور ویژه در خصوص جماعت انصارالله نگرانی هایی داشته و از جریان پنجشیر می تواند در قبال این تهدید و موارد دیگر در مقابل طالبان استفاده کند. هند بازیگر سومی است که به نظر می رسد در آینده به این محور اضافه شود. بااین حال در کشمیر و در زمینه انتخابات آتی سال 2020 در هند، این مشارکت ظاهراً کمرنگ تر از تاجیکستان و فرانسه خواهد بود. تحولات ماه سپتامبر تا زمان سفر رحمان به پاریس می تواند سطح و نوع این همکاری را بیش از پیش نمایان سازد.
منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .
- برچسب ها: اروپا, افغانستان, امامعلی رحمان, اندیشکده, اندیشکده جریان, تاجیکستان, جریان, خاورمیانه, طالبان
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
