امکان سنجی فروش تسلیحات پیشرفته چینی به ایران و یا همکاری مشترک در تولید تسلیحات

 با اعمال تحریم ­های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران، چین دیگر هیچ سفارش تسلیحاتی از ایران را نپذیرفته و اگر هم در این زمان به ایران سلاحی تحویل داده مربوط به قراردادهای پیش از اعمال تحریم­ ها است. با وجود این، در اکتبر 2015 دو کشور یک تفاهم­ نامه نظامی امضا کردند که در نوامبر 2016 به توافق ­نامه نظامی میان دو طرف انجامید. نخستین کمیسیون نظامی دوجانبه میان دو کشور نیز در دسامبر 2017 در پکن تشکیل و دومین نشست آن در دسامبر 2019 در تهران برگزار شد. نکته قابل اشاره این است که تحول اخیر در روابط نظامی دو طرف بیشتر در حوزه دیپلماسی نظامی و انجام مانورهای نظامی مشترک بوده و نه در حوزه فروش تسلیحات.

در یک سال گذشته اما بحث گسترش همکاری ­های ایران و چین شدت گرفته و با انتشار محتوای سند همکاری استراتژیک 25 ساله میان دو کشور، این موضوع بیش از پیش تقویت شده است. با پایان یافتن تحریم ­های تسلیحاتی ایران در 18 اکتبر 2020، امیدها به تقویت همکاری­ های نظامی ایران و چین افزایش یافت. به همین دلیل این پرسش مطرح می­ شود که آیا همکاری ایران و چین به سمت فروش تسلیحات پیشرفته چینی به ایران و یا همکاری برای تولید تسلیحات مشترک سوق پیدا خواهد کرد؟ در همین راستا، این مقاله ابتدا ضمن اشاره جزئی به میزان و نوع تسلیحات انتقالی پکن به خاورمیانه به ملاحظات اثرگذار بر سیاست نظامی این کشور در برابر جمهوری اسلامی ایران پرداخته خواهد شد.

صادرات تسلیحاتی چین و خاورمیانه

چین در سال­ های اخیر به یکی از بزرگ ­ترین تولید کنندگان و صادرکنندگان تسلیحات در دنیا تبدیل شده است. در فاصله سال های 2015 تا 2019، چین بعد از ایالات متحده آمریکا دومین صادرکننده تسلیحات در دنیا بوده و در حال حاضر 51 کشور خریدار تسلیحات چینی هستند. این کشور در فروش برخی تسلیحات خاص توانسته حتی از ایالات متحده آمریکا نیز پیشی بگیرد. به عنوان مثال، از سال 2011 به بعد پکن به کشوری پیشرو در صادرات هواپیماهای بدون سرنشین (پهپاد) تبدیل شده، در حالی که تا پیش از این تنها آمریکا، بریتانیا و اسرائیل صادرکننده پهپاد بودند.  در این میان، پهپادهای مدل «وینگ لونگ» محبوب­ ترین پهپاد چینی در کشورهای خاورمیانه به شمار می ­رود. مدل­ های مختلف این پهپاد تاکنون به کشورهای مصر، عربستان، امارات، پاکستان، ازبکستان و قزاقستان فروخته شده است.  

بر اساس داده­ های موسسه تحقیقاتی صلح بین ­المللی استکهلم، مهم ­ترین تسلیحات صادراتی چین در سال های 2016 تا 2020 شامل کشتی، هواپیما، موشک، و خودروهای زرهی، سیستم­ های دفاع هوایی، سنسورهای با کاربرد نظامی، توپ­ های جنگی و سلاح ­های دریایی بوده است. سرعت چین در توسعه صنعتی و فناوری به پکن این امکان را می ­دهد که ظرفیت صادرات تسلیحات خود را گسترش دهد و بازار پر سود خاورمیانه را در دست بگیرد. حضور این کشور در بازار تسلیحات خاورمیانه از زمان اعلام ابتکار یک کمربند یک جاده در سال 2013، روند رو به رشدی را طی می­کند. در سال های 2016 تا 2020، خاورمیانه خریدار 7 درصد از کل صادرات تسلیحاتی چین بوده، در حالی که در سال های 2011 تا 2015 این میزان 8/3 بوده است.  سیاست چین در فروش تسلیحات در خلیج فارس از رابطه فروشنده- خریدار به سمت رابطه مبتنی بر انتقال فناوری به کشورهای خریدار و تولیدات مشترک در حال حرکت است و این امر فرصت مناسبی برای هر دو طرف در جهت توسعه روابط دوجانبه به ویژه در حوزه نظامی به شمار می رود. 

   علی­ رغم گسترش حضور چین در بازار جهانی فروش تسلیحات و با وجود انتظارات نسبت به گسترش همکاری های نظامی پکن و تهران بعد از پایان تحریم ­های تسلیحاتی علیه ایران و انتشار سند همکاری­ های استراتژیک، اما در عمل شاهد هستیم که سیاست پکن در فروش تسلیحات به ایران تغییری نکرده و این کشور همچنان در مسیر قبل در حال حرکت است. در بررسی دلایل عدم همکاری چین در فروش تسلیحات پیشرفته مورد نیاز ایران باید گفت که این عدم همکاری ریشه در ملاحظاتی دارد که بر سیاست چین به صورت کلی و بر سیاست خاورمیانه ­ای این کشور به صورت خاص حاکم است.

ملاحظات چین در گسترش همکاری­ های نظامی با ایران

چینی­ ها در یک دهه اخیر حضوری فزاینده در خاورمیانه داشته و با اغلب کشورهای منطقه مراودات تجاری، سیاسی و نظامی گسترده برقرار ساخته ­اند. این کشور اکنون به شریک تجاری نخست اغلب کشورهای این منطقه تبدیل شده و در زمینه فروش تسلیحات نیز در حال رقابت با کشورهای غربی است. اما با وجود همکاری­ هایی که چین با کشورهای عرب منطقه و اسرائیل در زمینه فروش تسلیحات دارد، تاکنون ایران از معادلات نظامی این کشور بیرون مانده است. در تبیین دلایل این امر می توان گفت، چینی­ ها برخی ملاحظات را در استراتژی خاورمیانه ­ای خود دارند که مانع از فروش تسلیحاتی این کشور به ایران می­شود. مهم ترین این ملاحظات عبارتند از:

• نگرانی از افزایش تنش با آمریکا: یکی از ملاحظاتی که پکن در گسترش همکاری­ های نظامی و فروش تسلیحات به ایران در نظر می گیرد، نگرانی از تنش با ایالات متحده آمریکا است که می ­تواند هم هزینه اقتصادی و هم امنیتی برای آن در پی داشته باشد. بر این مبنا، با وجود اینکه تحریم ­های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران در 18 اکتبر 2020 برداشته شد، اما به دلیل فرمان اجرایی 13949 دولت آمریکا که هرگونه خرید و فروش تسلیحات از و به ایران را مشمول تحریم­ های ثانویه این کشور می کند، چین همچنان از فروش تسلیحات نظامی پیشرفته به ایران خودداری می کند. علاوه بر این، چینی ­ها نمی ­خواهند تنش میان ایران با آمریکا به روابط آن ها با واشنگتن سرریز شود.

• حفظ توازن در روابط با شرکاء در خاورمیانه: یکی دیگر از ملاحظات چین، حفظ توازن با همه شرکا در خاورمیانه است. سیاست پکن در خاورمیانه بر حفظ روابط متوازن با همه کشورهای این منطقه استوار است و به دلیل فضای متشنجی که میان ایران و همسایگان عرب خود و همچنین با اسرائیل وجود دارد، چین همواره تلاش کرده خطوط قرمز و ملاحظات طرفین را در توسعه همکاری خود با ایران در زمینه نظامی در نظر بگیرد. این امر به اهمیت خاورمیانه در استراتژی اقتصادی پکن باز می­گردد. وابستگی چین به منابع فسیلی کشورهای خاورمیانه و سرمایه ­گذاری­ های این کشور در این منطقه با نگاه به پیشبرد ابتکار یک کمربند یک جاده، هم باعث نگرانی این کشور نسبت به بی ­ثباتی کشورهای نفت خیز به ویژه در حوزه خلیج فارس شده و هم پکن را مجبور به در نظر گرفتن ملاحظاتی در گسترش همکاری­ های نظامی با شرکای خاورمیانه ­ای خود کرده است. به همین دلیل است که علی­ رغم این­که چین به برخی کشورهای منطقه از جمله امارات و عربستان هواپیماهای بدون سرنشین پیشرفته «سی اچ 4»و «وینگ لونگ 1و2» می­ فروشد و حتی با عربستان قرارداد تولید مشترک این پهپادها را امضا کرده، اما در زمینه فروش تسلیحات پیشرفته به ایران بسیار محافظه ­کارانه عمل می­ کند.  

• مسئولیت ­پذیری بین­ المللی: چین همواره تلاش کرده است خود را کشوری مسئولیت­ پذیر در جامعه بین ­الملل نشان دهد. در جامعه بین ­الملل کنونی که آمریکا و متحدانش سردمداران تامین نظم آن هستند، جمهوری اسلامی ایران یک کشور تجدیدنظرطلب به شمار می ­رود که تحت فشار تحریم ­های یکجانبه اما با اثرات ثانویه آمریکا قرار دارد. در این شرایط، همکاری اقتصادی و نظامی با ایران با هزینه ­های سیاسی و تحریمی همراه خواهد بود. چین نیز که روند صعود آرام قدرت خود را طی می ­کند مایل به درگیر شدن با این نظم بین المللی نیست، به همین دلیل در همکاری تسلیحاتی با ایران احتیاط کرده و سعی می کند مانع از حساسیت جامعه بین ­الملل نسبت به فروش تسلیحات به ایران شود. در این راستا، وزیر خارجه چین در پاسخ به نگرانی ­هایی که کشورهای غربی نسبت به احتمال فروش تسلیحات چینی به ایران ابراز می­ کردند صراحتاً اعلام کرد که کشورش در صادرات سلاح احتیاط کرده و مسئولیت ­پذیر است. 

ارزیابی

با توجه به ملاحظات مطرح شده، به نظر می­رسد چین در صورت تداوم وضعیت کنونی پرتنش در خاورمیانه بین ایران و هم ­پیمانان آمریکا متمایل به تغییر جهت­ گیری نظامی خود نباشد. در رابطه با تقابل ایران با آمریکا نیز پکن نگران این است که هرگونه تقویت توان تسلیحاتی ایران به ویژه در زمینه موشکی به افزایش تنش میان تهران و واشنگتن منجر شود که پیامدهای خود را در خلیج فارس نشان می­دهد؛ جایی که بخش مهمی از نفت وارداتی خود را از آنجا تامین می­کند.

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که حتی در صورت همکاری نظامی چین با ایران در زمینه فروش تسلیحات، این کشور نمی­ تواند بخش مهمی از نیازهای تسلیحاتی ایران را تامین کند. پکن هنوز در تولید      جنگنده­ های پیشرفته ­ای که توان مقابله با جنگنده های تولید آمریکا را داشته باشد با مشکل مواجه است و حتی در زمینه توان پهپادهای تولیدی این کشور نیز همچنان ابهام ­هایی وجود دارد. جنگنده­ های نسل جی چینی که پیشرفته ترین جنگنده ­های این کشور هستند کپی ­هایی از فناوری های به کار رفته در برخی از پیشرفته ­ترین جنگنده­ های نسل F در آمریکا و سوخو در روسیه هستند که در عمل توانایی و قابلیت جنگنده­ های اصلی را ندارند.  در حال حاضر روسیه می­ تواند نیازهای ایران در این زمینه را پاسخ دهد و حتی بحث­ هایی نیز در رابطه با تمایل ایران به خرید جنگنده­ های سوخو-30 از روسیه مطرح شده اما همانند قراردادهای تسلیحاتی قبلی با روس­ ها، آن­ها این بار نیز حاضر به فروش این جنگنده­ ها به ایران نشده ­اند.

مسئله دیگر، توان ایران در تامین مالی خریدهای کلان تسلیحاتی است. اغلب تحلیلگران حوزه تسلیحات بر این اعتقادند که تهران به دلیل تحریم ­ها و مشکلات عدیده مالی ناشی از آن، حتی در صورت موافقت کشورهای فروشنده مانند چین و روسیه، امکان خرید تسلیحات پیشرفته مانند جنگنده ­های نسل جدید را نخواهد داشت. به همین دلیل ایران از نظر فروش تسلیحات در حال حاضر بازار جذابی برای چین نیست و به نظر می ­رسد این کشور ترجیح می دهد روابط اقتصادی خود با کشورهای عرب منطقه را فدای فروش تسلیحات به ایران نکند.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .