انتخابات عراق و آرایش سیاسی کُردها؛ زیر سایه اختلافات داخلی و چالش مشارکت!

جایگاه و موقعیت فعلی کُردها

بر اساس قانون اساسی عراق، چهار استان اربیل، دهوک، سلیمانیه و حلبچه تشکیل دهنده منطقه فدرالی اقلیم کردستان هستند. در عین حال جمعیت کُردها در استان های کرکوک، دیالی، صلاح‌الدین و نینوا هم امتداد داشته و دارای بهم پیوستگی جغرافیایی است، در بغداد هم شمار قابل توجهی از کُردهای فیلی (شیعه مذهب) که دارای قدرت اقتصادی قابل توجهی هستند، از دیرباز زندگی می‌کنند.

در چهار انتخابات پارلمانی پیشین (در سال 2005، سال 2009، سال 2014 و سال 2018) کُردها جایگاه خود را به عنوان قدرت دوم در عراق تثبیت کرده‌اند. به همین دلیل همواره پست ریاست جمهوری را از آن خود کرده‌اند همچنین به غیر از یک مقطع کوتاه، همواره پست وزارت خارجه نیز از آن کُردها بوده است. بدین ترتیب کُردها پس از اعراب شیعی در ساختار دولت مرکزی عراق، جایگاهی بالاتر از اعراب سنی داشته‌اند.

اما این جایگاه نتوانسته است تا مشکلات اساسی و مهمی که کُردها دنبال حل آن بوده‌اند را برطرف کند، از جمله موضوع مناطق مورد مناقشه که در ماده 140 قانون اساسی عراق مکانیسمی برای حل آنها پیش‌بینی شده اما 14 سال پس از پایان فرصت تعیین شده، دولت عراق قدمی برای انجام آن برنداشته است.

مسئله رابطه نیروهای پیشمرگ با دولت مرکزی، مدیریت استخراج و فروش نفت و سهم از بودجه و مناصب اداری و حکومتی از دیگر مسائلی هستند که نه فقط حل نشده بلکه بعضا بیش از پیش نیز شده‌اند. اما در عین حال بایستی اشاره کرد، که همچنان بیشترین ثبات سیاسی، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و آهنگ شتابان‌تر رشد و توسعه در منطقه اقلیم کردستان عراق است و این منطقه در کل دارای موقعیتی قابل توجه‌تر از دیگر مناطق عراق است.

چالش بغداد و اربیل بر سر نحوه تخصیص بودجه اقلیم کردستان در دوره نخست وزیری مصطفی الکاظمی نیز ادامه داشت

کُردها در انتخابات پیشین

در آخرین انتخابات سال 2018 از 329 کرسی مجلس عراق، کُردها موفق شدند 58 کرسی را به صورت مستقیم و 5 کرسی دیگر را به کمک اقلیت‌های متحد خود در عراق از آن خود کنند. این انتخابات از آن حیث مهم بود که درست یکسال پس از تحولات موسوم به رفراندوم استقلال برگزار شد، رفراندومی که با توجه به اتفاقات 16 اکتبر 2017، باعث شد نهایتا 51 مناطقی که تحت کنترل نیروهای پیشمرگ بود به همراه 65 درصد از چاه های نفتی در مناطق مورد مناقشه، به کنترل دولت مرکزی درآید.

حضور و مشارکت همه احزاب کُرد از جمله حزب دموکرات به رهبری مسعود بارزانی در آن انتخابات حاکی از تغییر استراتژی عمومی اقلیم کردستان، در عدم دنبال کردن استقلال و ادامه روند پیشین در درون ساختار سیاسی عراق بود. در انتخابات مذکور ائتلاف‌ها و احزاب کُرد به ترتیب نتایج زیر را از آن خود کردند:

• حزب دموکرات کردستان: 25 کرسی، این حزب از نظر تعداد کرسی بالاترین تعداد آرا را در میان همه احزاب عراق به دست آورد و به تنهایی در رتبه ششم ائتلاف‌ها قرار گرفت.
• حزب اتحادیه میهنی کردستان: 18 کرسی، این حزب تحت رهبری موقت کوسرت رسول و علی رغم وقوع اختلافات و مشکلات داخلی و نیز از دست دادن رهبر کاریزماتیکش، جلال طالبانی، در این انتخابات روند موفقیت آمیزی به دست آورد و توانست نسبت به سال 2014 موقعیت خود را به عنوان دومین حزب در اقلیم کردستان مستحکم کند.
• جنبش گوران (تغییر): این حزب نیز رهبر خود نوشیروان مصطفی را از دست داد و همچنین با اختلافات داخلی شدید روبرو شد؛ امری که نتیجه منفی قابل توجهی در آرای آن داشت و تنها موفق شد 5 کرسی پارلمان عراق را از آن خود کند.
• جنبش نسل نو: این حزب نوپا و منتقد احزاب حاکم در اقلیم کردستان، با رهبری بازرگان جوان شاسوار عبدالله موفق شد در این انتخابات 4 کرسی پارلمانی از آن خود کند.
• ائتلاف برای دموکراسی و عدالت: این حزب تازه تاسیس به رهبری برهم صالح هم به رغم اینکه امیدوار بود نتایج قابل توجهی به دست بیاورد تنها توانست 3 کرسی پارلمانی را از آن خود کند، برهم صالح نهایتا پس از انتخابات و با توافقی که با حزب اتحادیه میهنی انجام داد از این ائتلافی که خود در محور تاسیسش قرار داشت خارج شد.
• حزب اتحاد اسلامی کردستان: این حزب نیز به عنوان یکی دیگر از احزاب منتقد در اقلیم کردستان، موفق شد 3 کرسی پارلمانی را از آن خود کند.
• حزب جماعت اسلامی کردستان: این حزب نیز در انتخابات سال 2018، موفق شد تنها 2 کرسی پارلمانی را از آن خود کند.

ائتلاف‌ها و احزاب اصلی کُرد در انتخابات 2021

در انتخابات پارلمانی 2021 احزاب کُرد یک تغییر تازه داشته‌اند و آن هم تشکیل ائتلاف مشترک میان دو حزب اتحادیه میهنی کردستان و جنبش گوران (تغییر) است، در نتیجه اهمیت و پیش‌بینی میزان موفقیت فهرست ائتلاف‌ها و احزاب کُرد در انتخابات پارلمانی عراق به ترتیب به شرح زیر برآورد می شود:

• حزب دموکرات: انتظار می‌رود به مانند همه چهار انتخابات پیشین، حزب دموکرات کردستان به رهبری مسعود بارزانی همچنان گروه اول کُردها در انتخابات پارلمانی عراق باشد. این حزب در دو انتخابات 2005 و 2009 با حزب اتحادیه میهنی فهرست مشترک ارائه داد اما در انتخابات‌های 2014 و 2018 به طور مستقل در انتخابات شرکت کرد و در انتخابات 2021 نیز همین رویه را ادامه داده است. حزب دموکرات نیز به مانند دیگر احزاب کُرد دارای رقابت‌های قدرت داخلی جدی بین دو جناح طرفدار مسرور بارزانی (نخست وزیر فعلی اقلیم کردستان) و نیچیروان بارزانی (رئیس حکومت اقلیم کردستان) است، اما این رقابت زیر سایه حضور و اثرگذاری مسعود بارزانی، در سطح کنترل شده‌ای قرار دارد، به همین دلیل انسجام داخلی فهرست و کادر حزب دموکرات از دیگر احزاب کُرد بیشتر است.
• ائتلاف کردستان: این ائتلاف متشکل از دو حزب اتحادیه میهنی و جنبش گوران است. اعضای موسس و کادر رهبری جنبش گوران تا سال 2006 خود عضو حزب اتحادیه میهنی بودند اما در این زمان نوشیروان مصطفی با ابراز نومیدی از عدم ایجاد اصلاحات لازم درون حزبی، از چند دهه اتحاد و همراهی با جلال طالبانی خارج شد و پس از چندی (2009) با تشکیل حزب گوران و کسب 25 درصد کرسی های پارلمان اقلیم کردستان، عملا به حزب سوم در اقلیم کردستان تبدیل شد.

اما هر دو حزب همان طور که اشاره شد رهبران کاریزماتیک و محوری‌شان را در سال 2017 از دست دادند، از طرفی هم اختلافات داخلی در هردو حزب افزایش یافته است. در حزب گوران، نمایندگان این حزب در پارلمان عراق، با سرپیچی از تصمیم کادر رهبری حزب، در ائتلاف با اتحادیه میهنی شرکت نکرده بلکه خود تحت عنوان ائتلاف هیوا (امید) کردستان در انتخابات شرکت می‌کنند.

در حزب اتحادیه میهنی کردستان هم طی دو ماه اخیر اختلافاتی اساسی میان دو رهبر مشترک حزب روی داده است. بافل طالبانی یکی از این دو رهبر که پسر ارشد جلال طالبانی نیز محسوب می شود با وارد ساختن اتهاماتی جدی از تلاش برای سوءقصد علیه خود تا سوءاستفاده مالی و امنیتی، دیگر رهبر حزب یعنی لاهور شیخ جنگی را عملا از دور خارج کرده است. شیخ جنگی نیز برادرزاده جلال طالبانی محسوب می‌شود و طی سال‌های اخیر عملا او با همکاری برادرانش (آراس، پولاد و …) و با مدیریت نیروهای امنیتی (ضد ترور) صحنه‌گردان اصلی قدرت در منطقه سلیمانیه و حلبچه بوده است.

هرچند پیش‌تر این دو حزب دوبار دیگر نیز با هم دست اتحاد داده بودند، اما این نخستین‌بار است که با تشکیل ائتلاف و فهرست مشترک در انتخابات شرکت می‌کنند و حال باید دید جنگ قدرت داخلی میان رهبران دو حزب چه تاثیری بر وضعیت آرای آنها خواهد داشت.

نکته دیگر اینکه رهبری این ائتلاف از لاهور شیخ جنگی به قباد طالبانی (فرزند دوم جلال طالبانی و معاون نخست وزیر اقلیم کردستان) سپرده شده است.

در سایه فقدان رهبران معنوی دو حزب اتحادیه میهنی و جنبش گوران، ائتلاف کردستان به موفقیت تحت قیادت و رهبری قباد طالبانی می اندیشد.

• جنبش نسل نو: حزب جوان نسل نو، که از دل اعتراضات خیابانی در سلیمانیه علیه احزاب حاکم کُرد و با سخنرانی‌ها و مواضع نسبتا رادیکال رهبر جوانش، شاسوار عبدالله، تشکیل شده است، خیلی زود خود دچار اختلافات داخلی میان شاسوار با نمایندگان این حزب چه در پارلمان عراق و چه در پارلمان کردستان شده است. با این حال در انتخابات پیش‌رو نیز این حزب با در پیش گرفتن مواضع انتقادی و حملات مستقیم به احزاب اصلی کردستانی، به دنبال کسب حداقل کرسی‌هایش از پارلمان عراق است.
• حزب اتحاد اسلامی کردستان: این حزب تحت رهبری صلاح‌الدین محمد بهاءالدین همواره در انتخابات پارلمانی عراق حضور داشته و دارای کرسی بوده است، حزب مذکور در بغداد تحت رهبری مثنی امین یکی از نمایندگان تاثیرگذار خود است.
• حزب جماعت عدالت کردستان: این حزب تحت رهبری «علی باپیر» در این انتخابات شرکت می‌کند. مهمترین تغییر این حزب، ایجاد تغییر در نام حزب است. آنها طی چهار دهه اخیر با نام «جماعت اسلامی کردستان» فعالیت می‌کردند، اما حالا پسوند «اسلامی» را حذف و کلمه «عدالت» را جایگزین آن کرده‌اند، تغییری که شباهت و تاثیرپذیری بیش از پیش این حزب از حزب «عدالت و توسعه» در ترکیه را نمایان می‌سازد، لازم به ذکر است که این حزب به داشتن گرایشات اخوان المسلمینی در اقلیم کردستان عراق شهره است.
• حزب سوسیال دموکرات: این حزب تحت دبیرکلی «محمد حاجی محمود» تاکنون نتوانسته است در پارلمان اقلیم کردستان کرسی از آن خود کند، حاجی محمود از متحدین و دوستان نزدیک مسعود بارزانی و یکی از طرفداران جدی رفراندوم استقلال در سال 2017 است، با این حال روند سیاسی سال های اخیر حاکی از افول حزب او حتی در انتخابات پارلمان کردستان بوده است، اما با این حال با توجه به اینکه دیگر احزاب اصلی در سلیمانیه، مرکز اصلی فعالیت حزبش، دچار اختلافات داخلی جدی هستند، امیدوار است دست کم یک کرسی را در این استان از آن خود کند.
• نامزدهای مستقل: تغییر شیوه انتخاباتی عراق از استانی به منطقه‌ای باعث شده است تا این بار افراد مستقل و احزاب کوچک در رقابت با احزاب بزرگ شانس بیشتری برای حضور در پارلمان داشته باشند، همین امر در اقلیم کردستان هم باعث شده است تا افراد مختلفی تحت عنوان مستقل در مناطق مختلف آن ثبت نام کنند، چرا که با مکانیسم جدید انتخاباتی، یک فرد می‌تواند با کسب آرایی در حدود 15 تا 20 هزار رای از برخی مناطق، راهی پارلمان شود، این مسئله باعث شده تا حتی برخی احزاب علاوه بر فهرست انتخاباتی خود، به طور غیرمستقیم برخی نامزدهای ظاهرا مستقل را نیز در مناطق مختلف وارد گود انتخابات کنند.

انتخابات 2021 عراق و رقابت‌های بین کُردی

یکی از جنبه‌های مهم انتخابات پیش‌رو در عراق رقابت های درون هویتی جدی بین هر سه گروه اصلی عرب شیعه، کُرد و عرب سنی است. در اقلیم کردستان نیز این رقابت در این دوره بسیار شدید است، و هرچند احزاب و ائتلاف های مختلفی از کُردها در انتخابات شرکت کرده‌اند اما بایستی عمدتا آنها در قالب سه جریان زیر تقسیم بندی کرد:

• حزب دموکرات: حزب دموکرات با بیشترین انسجام و قدرت، به دنبال آن است تا با توجه به اختلافات داخلی در میان دیگر رقبا و نیز معرفی دو نامزد در کرکوک، در حالت ایده‌آل 25 کرسی پارلمانی خود را به 30 کرسی افزایش دهد و همچنان حزب اول کردستانی در بغداد به شمار رود. بنا به برخی گمانه‌زنی‌ها این حزب به دنبال آن است تا پس از سال ها پست ریاست جمهوری عراق را از خود کرده و نیچیروان بارزانی به جای برهم صالح ردای ریاست جمهوری را بر تن بپوشد!
• ائتلاف کردستان: ایجاد ائتلاف کردستان توسط اتحادیه میهنی (یکیتی) با جنبش تغییر (گوران) با هدف خاتمه دادن به سیطره حزب دموکرات بوده است، امری که البته با توجه به افزایش اختلافات داخلی دو حزب از یکسو و انسجام حزب دموکرات از سوی دیگر، سخت به نظر می‌رسد. این دو حزب در تلاش هستند تا مجموع کرسی‌های خود را از 23 کرسی به بیش از 28 کرسی افزایش دهند، همچنین اتحادیه میهنی امیدوار است تعداد 6 کرسی پارلمانی دوره پیشین خود در کرکوک را به 8 کرسی از 12 کرسی رقابتی افزایش دهد، امری که باعث افزایش قدرت این حزب در عراق و به خصوص اقلیم کردستان می‌شود.
• منتقدین احزاب حاکم: دیگر احزاب و ائتلاف های کُرد را عمدتا می‌توان زیر چتر منتقدین وضع موجود تقسیم بندی کرد، این احزاب و گروه ها و افراد مستقل هرچند خود واقفند شانس چندانی برای تبدیل شدن به نیروی اکثریت در مقابل احزاب حاکم را ندارند، اما امیدوارند تا بتوانند با افزایش جلب آرا بر تعداد کرسی‌هایشان افزوده و در نتیجه وزن سیاسی و قدرت چانه‌زنی خود در اقلیم کردستان را تقویت کنند.

مشارکت دو فهرست حزب دمکرات و ائتلاف کردستان در انتخابات آتی پارلمان عراق نمودی عینی از رقابت دو کانون سنتی قدرت در صحنه تحولات اقلیم کردستان است.

چشم انداز پیش‌رو

حال بایست منتظر ماند و دید در روز دهم اکتبر مردم عراق و به خصوص کُردها آرای خود را عمدتاً به سبد کدام احزاب و ائتلاف‌ها واریز خواهند کرد، آرایی که احزاب سیاسی برای جلب آنها، با توجه به مشکلات اقتصادی، تاثیرات پاندومی کرونا، تداوم فساد اداری و مالی و … وضعیت دشوار و سخت‌تری از قبل در پیش‌رو دارند.