رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و سلمان بن عبدالعزیز پادشاه سعودی در 21-11-2020 میلادی در چارچوب اجلاس سران گروه 20 تلفنی گفتگو وبر احیا همکاری همه جانبه تاکید کردند. اردوغان سوم ژانویه 2022 میلادی در نشست “مجلس صادرکنندگان ترکیه” سخنرانی کرد و گفت که در ماه فوریه سفر رسمی به عربستان سعودی انجام خواهد داد. در نتیجه توجه افکار عمومی بر گسترش روابط دو کشور معطوف شده است
ترکیه و عربستان سعودی مهمترین بازیگران در منطقه خاورمیانه هستند
بعد از سلب تضمین چتر امنیتی آمریکا ، بحران امنیتی در منطقه به وجود آمد و انگیزه سعودی ها برای دستیابی به اهداف اقتصادی “چشم انداز 2030” و ایفای نقش فعال تر در “طرح یک کمربند و یک راه ” چین نیز باعث شده است که ریاض سطح روابط خود را با سایر نقش آفرین های منطقه ای ارتقاء دهد و بالا ببرد. از سرگیری روابط دیپلماتیک و تجاری ریاض با ایران در ماه های گذشته مهمترین گام برداشته شده ریاض همین راستا بوده است.
روند روابط ترک-سعودی
روابط ترکیه و عربستان که تا آغاز روند بهار عربی نسبتا حسنه و مثبت بود، در دوره بهار عربی به طور قابل توجهی متشنج شد زیرا هر دو کشور به سیاست و موضع متفاوتی در روند بهار عربی روی آوردند. می توان گفت ترکیه و عربستان سعودی، دو بازیگر مهم منطقه خاورمیانه بیش از ده سال است که نماینده طرفدار دیدگاه سیاسی متفاوتی در منطقه هستند و در نتیجه هزینه های اقتصادی و سیاسی جدی را در این روند متحمل شده اند، هر دو کشور از ادامه روند تنش زا به طور قابل توجهی خسته شده اند. با توجه به شرایط امروز، اگرچه تغییر چشمگیری در مواضع هر دو بازیگر درباره مسائل منطقه ای ایجاد نشده است، اما مشاهده می شود که آنها به کاهش تنش در روابط دوجانبه و ارتقای سطح همکاری تمایل نشان می دهند.
آمریکا از دوران جنگ جهانی دوم تا سال 2010 میلادی ضامن تامین و حفظ امنیت کشور های عرب خلیج(فارس) بود.
نقش عوامل منطقه ای و بین المللی در برقراری روابط نزدیک ترکیه و سعودی
تحولات بسیار مهمی در سطح جهانی و منطقه ای، باعث شده است که ترکیه و عربستان سعودی برای احیا روابط نزدیک اقدام کنند. تضعیف چتر امنیتی آمریکا بر روی کشورهای منطقه خلیج فارس، اجرای طرح یک کمربند و یک راه چین، مشکلات اقتصادی و رقابت اقتصادی بین بازیگران منطقه ای را می توان از مهم ترین دلایل تشویق به همکاری آنکارا و ریاض برشمرد.
تضمین های امنیتی آمریکا برای تامین و حفظ امنیت رژیم ها و تمامیت ارضی همه کشورهای خلیج (فارس) به ویژه عربستان سعودی اهمیت حیاتی دارد. آمریکا با ضمانتهای امنیتی عملی که از جنگ جهانی دوم تا دهه 2010 ارائه کرده بود، به عنوان مهمترین حامی امنیت کشورهای منطقه تلقی می شد. کاهش و حتی رفع وابستگی آمریکا به منابع انرژی خلیج (فارس) بعد از وقوع “انقلاب گاز شیل” و تمرکز واشنگتن بر محاصره چین با اجرای راهبرد “آسیای محوری”Pivot منجر به تضعیف جدی ضمانتهای امنیتی بالفعل آمریکا در منطقه شده و خلاء قدرت امنیتی را در خلیج فارس به وجود آورده است.
پس از انقلاب گاز شیل در آمریکا، تعهدات آمریکا درباره تامین و حفظ امنیت کشورهای خلیج (فارس) متزلزل و تضعیف شده است.
اول- عربستان سعودی که سال ها ی طولانی زیر سایه تضمین های امنیتی عملی و واقعی آمریکا برای مقابله با تهدیداتی که با آن مواجه بوده مشکل خاصی احساس نمی کرد. اما در دوره جدید به دنبال نیروی جایگزینی برای مقابله با تهدیدات علیه امنیت خود است. جنگ جاری در یمن و فعالیت های ایران به عنوان منبع تهدید وضعیت موجود منطقهای که سعودیها برای حفاظت از آن تلاش می کند، تلقی می شود. یکی از مهمترین دلایل جستجوی امنیت جایگزین توسط سعودی ها همین مسئله است. در این روند، ریاض از یک سو به بازیگران جهانی مانند روسیه و چین و از سوی دیگر به ترکیه روی می آورد و با برقراری روابط نزدیک با بازیگران منطقه ای مانند اسرائیل، تلاش می کند خلأ امنیتی ایجاد شده ناشی از خروج آمریکا از منطقه را پر کند.
دوم- «کریدور اقتصادی» که با طرح ابتکاری “یک کمربند و یک راه” که توسط چین در سال 2013 توسعه یافت، عملکردی در راستای برقراری روابط و همکاری نزدیک بازیگران منطقهای را ایفا می کند. از این نقطه نظر، قرار گرفتن ترکیه در کریدور میانی “یک کمربند و یک راه” چین تأثیر بسزایی بر گسترش روابط ترکیه و عربستان دارد. مشابه مسیر راه آهن برلین-بغداد که در پایان قرن نوزدهم توسعه یافت، مسیری که از خلیج بصره (فارس) شروع می شود و از طریق ترکیه به اروپا امتداد می یابد، ترکیه را به شریک مهم عربستان سعودی در منطقه که علاقه زیادی به طرح یک کمربند و یک راه دارد، تبدیل می کند. این واقعیت که ترکیه گزینههای متفاوتی مانند مسیر” اسلامآباد-تهران-استانبول ” در اختیار دارد، ریاض را که میخواهد نقش فعالی در این طرح برعهده بگیرد، به همکاری نزدیک با ترکیه تشویق میکند.
واقعیت این است که میان کشورهای حوزه خلیج (فارس) که از اقتصادهای رانتی مبتنی بر درآمدهای نفتی بهره مند می شدند، اخیراً رقابت مهمی میان آنها در زمینه ایجاد نظام اقتصادی مولد و پویا به وجود آمده است. در حالیکه کشورهای مزبور سالهای طولانی با تشکیل شورای همکاری خلیج (فارس) تلاش می کردند که به همگرایی اقتصادی و سیاسی دست یافته و بدان توسعه بخشند، اما اخیرا به روند رقابت با یکدیگر روی آورده اند.
سیاستهای عربستان سعودی مانند طرح «برنامه HQ »، تأسیس یک شرکت هواپیمایی جدید و اعمال عوارض گمرکی بر محصولات وارداتی از مناطق آزاد منطقه ؛ به عنوان ابزارهای مهمی است که این کشور برای رقابت اقتصادی با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج (فارس) بهره برداری و استفاده میکند. در این روند، به ویژه دریافت سهم بزرگ قطر و امارات عربی متحده از کیک بزرگ اقتصادی منطقه از طریق گسترش روابط نزدیک با ایران و ترکیه، ریاض را نیز به اقدام برای دستیابی و بهره برداری از وضعیت مالی و اقتصادی منطقه تشویق می کند. برقراری مجدد روابط دیپلماتیک و اقتصادی ایران و عربستان در ماه های گذشته که پس از اعدام نمر باقر النمر در سال 2016 قطع شده بود، یکی از نتایج مهم رقابت اقتصادی میان ریاض و سایر بازیگران منطقه است. ریاض می خواهد با برقرار کردن روابط نزدیک به آنکارا نیز گامی مشابه بردارد.
دستاوردهای برقراری روابط نزدیک ترک-سعودی
برقراری روابط نزدیک آنکارا با ریاض مزایا و دستاوردهای قابل توجهی برای ترکیه دربر خواهد داشت. هوای بهاری که در روابط ترکیه و عربستان به وجود خواهد آمد، به تضعیف بلوک تبلیغاتی ضدترکیه که در سراسر منطقه تشکیل شده است، منجر خواهد شد. همچنین برقراری روابط نزدیک آنکارا-ریاض به ارتقای سطح روابط ترکیه با مصر و اسرائیل نیز کمک خواهد کرد.
نزدیکی روابط بین آنکارا و ریاض کمک قابل توجهی برای رفع و کاهش مشکلات اقتصادی و مالی ترکیه در دوره اخیر و دستیابی به اهداف صادراتی تعیین شده توسط مسئولان امور اقتصاد کشور دربر خواهد داشت. می توان پیش بینی کرد که پس از سفر رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به ریاض، “تحریم پنهان” عربستان سعودی بر محصولات ترکیه لغو خواهد شد و شرکت های ترکیه ای فعالیت های تجاری خود را در عربستان سعودی بار دیگر آغاز خواهند کرد.
مسئله قابل توجه و واقعی این است که کشورهای خلیج (فارس) در استفاده از دلارهای نفتی هنگفت خود به عنوان ابزاری مؤثر برای گسترش نفوذ خود در منطقه مهارت بسیار زیادی دارند. این کشورها می توانند با سرمایه گذاری های کلانی که انجام می دهند تأثیر مهمی بر دیدگاه های سیاسی کشورهای همسایه خود برجا گذارند. سطح نفوذ و تاثیر گذاری آنها بر مصر، پاکستان، بحرین و لبنان را میتوان نمونههای مهمی در این زمینه دانست. بنابراین تصمیم گیرندگان در آنکارا باید با آگاهی درباره اینکه حکومت ریاض با استفاده از قدرت اقتصادی و سرمایه گذاری خود به دنبال تقویت نفوذ و تاثیر گذاری در روند تعیین سیاست خارجی ترکیه است، به گسترش روابط و همکاری اقدام کنند. تغییر شرایط راهبردی ناشی از سلب مسئولیت آمریکا دربرابر تضمین امنیت کشورهای خلیج(فارس) و به ویژه سعودی ها و نقش روزافزون چین در منطقه، خلاء قدرت امنیتی، تلاش برای جایگزین قدرت امنیتی جدید، باعث شده است که عربستان سعودی برای گسترش روابط با کشورهای منطقه و ترکیه اقدام کند. همکاری نزدیک ترکیه و عربستان سعودی در بخش اقتصادی، بر رقابت های ژئوپلیتیک کشورهای منطقه نیز تاثیر خواهد گذاشت و انعکاس خواهد یافت.