عجلان العجلان، رئیس اتاق های بازرگانی غیردولتی عربستان سعودی اوایل ماه جاری خواستار تحریم کالاهای ترک شد. در شبکه­های اجتماعی، هشتگ #بایکوت_ترکی_محصولات و #ترکی_محصولات_ترکی_کمپین طی ماه گذشته روند رو به صعود داشته است.

در پی این اقدام بزرگترین سوپرمارکتهای زنجیره ای عربستان سعودی نیز در هفته گذشته به تحریم کالاهای ترکیه که توسط رهبران بازرگانی و سعودی ها در شبکه های اجتماعی پیشنهاد شده است، پیوستند. سوپرمارکت های دانوب، بازارهای تمیمی، اوتایم مارکتز و شرکت خرده‌فروشی پاندا با صدور بیانیه‌هایی اعلام کردند که فروش کالاهای ترکیه را متوقف می‌کنند. اوتایم مارکتز در بیانیه در حساب کاربری خود در توییتر گفت: “رهبران، دولت و امنیت ما یک خط قرمز است و آنها صدمه نمی بینند.”

اگرچه نقش پشت پرده دولت برای صدمه زدن به اقتصاد بحران زده ترکیه ناشی از شیوع کرونا که اردوغان را به زحمت انداخته است به سادگی قابل فهم است، اما ریاض در تلاش است تا پویش تحریم کالاهای ترکیه را خودجوش معرفی کند. در این رابطه دفتر رسانه­ای دولت عربستان سعودی گفته است که «مقامات هیچ محدودیتی در مورد کالاهای ترکیه قائل نشده اند».

در مورد تأثیرات این تحریم اگرچه هنوز مدت اندکی از شروع آن گذشته و باید صبر کرد تا نتایج آن خود را نمایان کند، اما در تاریخ 21 اکتبر، اسماعیل گوله، رئیس مجمع صادر کنندگان ترکیه در یک کنفرانس ویدئویی در مورد بازاریابی سنگهای معدنی در آنکارا گفت، “بایکوت محصولات ترکیه در عربستان سعودی از جمله عوامل اساسی است که فعالیت ما را در سال جاری تحت تأثیر قرار داده است.”

مدحت ینی گون رئیس اتحادیه پیمانکاران ترکیه نیز 13 اکتبر در بیانیه‌ای مطبوعاتی تأیید کرد که “پیمانکاران ترک در خاورمیانه حداقل در سال 2020 به دلیل [کارزار] علیه ترکیه زیان 3 میلیارد دلاری متحمل شده اند .” طبق اعلام رسانه ها علاوه بر تحریم کالاها همچنین از سعودی‌ها و اماراتی‌ها خواسته شده است تا به ترکیه سفر نکرده و روابط مربوط به سرمایه گذاری با این کشور نداشته باشند. طبق ارزیابی ها، تحریم‌های مذکور، نزدیک به ۲۰ میلیارد دلار برای اقتصاد ترکیه هزینه‌بر است.

موضوعی که البته از آغاز سال جاری تاکنون نه داده های تجاری ترکیه و نه عربستان سعودی کاهش غیرمعمول زیادی در تجارت دو طرفه را نشان نمی دهد. در سال 2019، صادرات ترکیه به پادشاهی حدود 3.1 میلیارد دلار بوده است. در سه ماهه دوم، ترکیه دوازدهمین شریک تجاری عربستان سعودی از نظر ارزش کل واردات بود. آخرین اطلاعات نشان می­دهد واردات عربستان از ترکیه در ماه ژوئیه حدود 185 میلیون دلار ارزش داشته است، در حالی که این رقم در ژوئن حدود 180 میلیون دلار بوده است. با این حال ضربه پذیری اقتصاد ترکیه در سالهای اخیر بیشتر شده که این امر تأثیرات اقدام عربستان و امارات را برای آنکارا محسوس­تر خواهد کرد.

همه گیری COVID-19 آشفتگی اقتصادی ترکیه را به شدت دامن زده است که با کاهش چشمگیر لیر از اواسط سال 2018 به این سو در تلاش است تا راه حل هایی به دست آورد. ذخایر بانک مرکزی در میان فرار سرمایه گذاران خارجی به پایین ترین سطح خود رسیده است. قیمت دلار در هفته آخر ماه اکتبر به بیش از 8.3 لیر رسید، که 46٪ بیش از سال گذشته بود. مهمترین تأثیر آشفتگی ارزی، دامن زدن به نرخ تورم بوده است که در حال حاضر حدود 12٪ است. نرخ بیکاری نیز به 30 درصد رسیده است. با این وضعیت صدای نارضایتی‌های مردمی بلندتر شده و حتی در تجمعات خود اردوغان نیز بازتاب می یابد. واقعیتی که موجب شده تا اردوغان به صورت محافظه‌کارانه‌تری با دومین سالگرد قتل جمال خاشقچی برای انتقاد از سعودی‌ها بویژه بن سلمان برخورد کند.

خیز مصر برای پر کردن جای ترکیه

موضوع تحریم کالاهای ترکیه در عربستان پای بازیگر دیگری را نیز به عرصه باز کرده است: مصر. بر اساس گزارش مطبوعاتی منتشر شده توسط خبرگزاری فرانسه در 22 اکتبر، فروشگاه های عربستان سعودی نمایش محصولات مصری را به جای محصولات ترکیه آغاز کرده‌اند. طبق این گزارش در یکی از فروشگاه‌های ریاض محصولات ساخت ترکیه را از چندین قفسه خارج کردند و پنیر ترکی را با پنیر مصری جایگزین کردند.

مصر متحد عربستان سعودی و یکی از اضلاع محور ضداخوانی در منطقه همراه با امارات و بحرین بوده است که در طرح محاصره و تحریم قطر که ژوئن سال 2017 روی داد مشارکت داشت. گفته می‌شود کمپین های گسترده رسانه‌ای طرفدار حکومت مصر در وزن دادن به کمپین تحریم محصولات ترکیه در عربستان نقش آفرینی می‌کنند. برای مثال در 21 اکتبر، احمد موسی چهره رسانه ای طرفدار حکومت در برنامه خود گفت: “شهروندان عرب نباید محصولات ترکیه را بخرند زیرا رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه می خواهد کشورهای عربی را نابود کند.” همچنین محمد الباز شخصیت رسانه ای معروف مصر در برنامه خود در تلویزیون النهار از مصری ها خواست تا از سعودی ها حمایت کنند.

اما همزمان با این بازی رسانه‌ای شرکت‌های مصری خیز بلندی برای گرفتن جای ترکیه در بازار عربستان برداشته اند که با حمایت از سوی ریاض قادر خواهند بود به بازار ترکیه لطمه وارد کنند. شریف ال صیاد رئیس شورای صادرات مهندسی مصر در گفتگو با المانیتور گفت “تحریم محصولات ترکیه توسط عربستان سعودی فرصت خوبی برای شرکت های مصری است.” “تحریم محصولات ترکی توسط سعودی ها به سود محصولات مصری – مخصوصاً وسایل برقی است – زیرا تقاضای واردکنندگان سعودی برای محصولات مصری در چند روز گذشته به دلیل تحریم محصولات ترکیه افزایش یافته است.”

احمد جابر، رئیس اتاق صنعت چاپ و بسته بندی، فدراسیون صنایع مصر نیز به المانیتور گفت: “اتاق در حال بررسی بازار عربستان برای جایگزینی محصولات ترکیه با محصولات مصری است و در حال برقراری ارتباط با فدراسیون اتاق های عربستان است. ” وی خاطرنشان کرد، “تجار مصری به سرعت با شرکت های سعودی در حال انعقاد قرارداد و معاملات تجاری هستند”. همچنین ولید جمال الدین رئیس شورای صادرات مصالح ساختمانی، نسوز و صنایع مصر به المانیتور گفته است که “این شورا ویدئو کنفرانسی برای 14 شرکت سعودی و 11 شرکت مصری ترتیب داده تا در مورد روش­های همکاری بحث کند و محصولات مصری را با محصولات ترکی در بازار عربستان جایگزین کند.”

نگرانی عربستان از نفوذ ترکیه در خلیج فارس

عربستان سعودی که خود را برادر بزرگ و بازیگر اصلی تحولات در شورای همکاری می‌داند، افزایش حضور و نفوذ ترکیه اخوانی در این منطقه در سال­های اخیر را خطری بالقوه برای منافع امنیتی خود قلمداد می‌کند، بویژه که اختلافات ایدئولوژیک با انکارا به صورت بی­سابقه­ای در اثر استراتژی نوعثمانی‌گری اردوغان به رقابت‌های ژئوپلتیک در موضوعات مختلف منطقه ای گسترش یافته است.

اختلافات در میان کشورهای شورای همکاری همراه با مولفه‌هایی که توان رقابت با بازیگران بین المللی در خلیج فارس را به ترکیه می‌دهد (از جمله قدرت اقتصادی، قدرت نظامی و عضویت در ناتو، ایدئولوژی اخوانی و سابقه تاریخی حکومت عثمانی) بر گرایش کشورهای این منطقه به ترکیه تأثیرگذار بوده است.

در هفته گذشته هنگامی که اردوغان در نقش رهبر اسلامی خواستار تحریم کالاهای ساخت فرانسه به دلیل سخنان مکرون علیه مسلمانان شد یک اتحادیه بزرگ خرده فروشی در کویت گفت که کالاهایی ساخت فرانسه را از قفسه های خود بیرون می کشد. آل میرا، یک سوپرمارکت بزرگ زنجیره ای در قطر، نیز اعلام کرد که محصولات فرانسه را تا اطلاع ثانوی بایکوت می کند.

در چند سال گذشته، ترکیه و کویت با امضای توافق نامه های مختلفی که شامل همکاری های تجاری، دفاعی و اقتصادی است، روابط خود را تقویت کردند. درخواست امیر جدید کویت به گفتگوهای ملی و برگزاری انتخابات پارلمانی جدید گمانه هایی در مورد قدرت‌گیری اخوان المسلمین، به عنوان پرنفوذترین تشکیلات سیاسی مستقل در پارلمان کویت، را شکل داده است.

در حالی که تجارت دوجانبه هنوز بسیار ناچیز است و در سال 2018 تنها 278 میلیون دلار بود، هدف این دو کشور افزایش آن به 3 میلیارد دلار است. ترکیه همچنین در برنامه جاه طلبانه توسعه کویت برای تبدیل شدن به مرکز تجاری و مالی بزرگ در خلیج فارس تا سال 2035 مشارکت دارد. همچنین بحران خلیج فارس کویت را وادار کرد تا به عنوان بخشی از استراتژی امنیتی خود، به ترکیه نزدیک شود. در حالی که گفته می شود کویت اعطای میزبانی پایگاه نظامی به ترکیه در این کشور را مورد بررسی قرار داده، در نهایت برای عصبانی نکردن عربستان و امارات در تصمیم خود بازنگری کرد.

به همین ترتیب، روابط عمان و ترکیه در پی بحران خلیج فارس رونق گرفت. اخیراً، مقامات عمانی علاقه خاصی به محصولات دفاعی ترکیه نشان داده اند. مسقط اکنون یکی از بزرگترین مشتریان تجهیزات نظامی ترکیه است که حتی از قطر نیز پیشی گرفته است. اطلاعات تأیید نشده نشان می دهد که نیروی دریایی عمان نیز ممکن است به زیردریایی های ترکیه دست یابد. لذا باید گفت در حالی که اردوغان سعی می‌کند تا در تحولات عربی حضور ترکیه را پررنگ‌تر کند (همانند مسأله فلسطین و مخالفت با عادی‌سازی)، عربستان به مقابله با این روند روی آورده است.

منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است.