رفتارشناسی آسیای مرکزی در مواجهه با سقوط دولت افغانستان

در twitter به اشتراک بگذارید
در whatsapp به اشتراک بگذارید
در telegram به اشتراک بگذارید
رفتارشناسی آسیای مرکزی در مواجهه با سقوط دولت افغانستان
افغانستان نه ‌تنها از منظر امنیت و ثبات، بلکه به لحاظ ژئوپلیتیک، ژئوکالچر و ژئواکونومی برای کشورهای آسیای مرکزی حائز اهمیت است. رویکرد این کشورها به همسایه جنوبی نیز طی سال‌ های اخیر کاملاً عمل‌ گرایانه بوده است.

مقدمه

افغانستان نه ‌تنها از منظر امنیت و ثبات، بلکه به لحاظ ژئوپلیتیک، ژئوکالچر و ژئواکونومی برای کشورهای آسیای مرکزی حائز اهمیت است. رویکرد این کشورها به همسایه جنوبی نیز طی سال‌ های اخیر کاملاً عمل‌ گرایانه بوده است. بااین‌حال، فقدان اطلاعات رسمی و اعلانی دقیق و عدم انطباق رویکردهای اعلانی با سیاست ‌های اعمالی، به ‌نوعی رفتارشناسی این کشورها در قبال تحولات افغانستان را دشوار کرده است. با این‌ حال، سرعت تحولات اخیر افغانستان به‌ گونه ‌ای است که می ‌تواند بخشی از رفتارشناسی این بازیگران و پیش‌ بینی ‌پذیری رویکردهای آتی آن‌ ها در قبال تحولات پیش‌ رو را موجب شود.

 

رفتارشناسی همگرایانه منطقه ‌ای

 

کشورهای آسیای مرکزی صرف‌ نظر از رویکردهای انفرادی که تاکنون در پیش گرفته‌ اند، در برخی مؤلفه ‌های رفتاری نوعی همگرایی را از خود نشان داده ‌اند. روسیه محور اصلی این همگرایی بوده است. برگزاری رزمایش‌ های مشترک فراتر از سازمان پیمان امنیت دسته ‌جمعی با حضور ازبکستان یکی از مصادیق این رویکرد همگرایانه است. درعین‌حال، نیروهای نظامی ازبکستان در یک اقدام کم‌ سابقه وارد خاک تاجیکستان شده و در بخش‌ هایی از این رزمایش‌ ها شرکت کردند. حتی ترکمنستان نیز که متعهد به بی ‌طرفی بین ‌المللی است، در این چارچوب، همکاری‌ های امنیتی نزدیکی را با روسیه داشته است. در همین حال، قرقیزستان که شدیداً از روند مناقشات مرزی اخیر ناراضی به نظر می ‌رسد، تحت ملاحظات امنیتی منطقه‌ ای، طی هفته‌ های اخیر تمام تحرکات مرزی با تاجیکستان را سرسختانه کنترل کرده است. در چارچوب سازمان همکاری شانگهای نیز کشورهای منطقه به همراه روسیه و چین در گروه تماس این سازمان مشارکت فعالانه ‌ای داشته ‌اند. البته باید اشاره داشت که کشورهای منطقه باوجود مخالفت با میزبانی از استقرار نظامی آمریکا، تماس ‌های نزدیک خود با واشنگتن را نیز حفظ کرده‌ اند. آمریکا همچنین مذاکرات نزدیکی را با این کشورها برای پذیرش شماری از مهاجرین افغانستانی ترتیب داده است. در سطح مستقل منطقه ‌ای نیز در سومین نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی که هفته گذشته در آوازه ترکمنستان برگزار شد، سران پنج جمهوری که برای اولین بار همگی گرد هم آمده بودند، در بند هفتم از بیانیه مشترک پایانی «آمادگی کامل خود را برای هرگونه کمکی در راستای صلح در افغانستان ابراز داشتند و از تلاش ‌های همه دولت‌ های ذی ‌نفع و سازمان ‌های بین‌ المللی برای تأمین ثبات و امنیت افغانستان حمایت کردند». در بند هشتم از بیانیه مذکور نیز بلافاصله در یک ابتکار کم ‌سابقه، رهبران آسیای مرکزی به یک پلتفورم جامع و مستقل منطقه‌ ای اشاره کردند که در آن گفتگو در مورد امنیت و همکاری در آسیای مرکزی صورت پذیرد. اگرچه جزئیات این پلتفورم کماکان مشخص نیست، اما احتمال آن می ‌رود که یک ابتکار منطقه ‌ای مستقل از روسیه، چین و آمریکا در قبال افغانستان اتخاذ شود.

 

واگرایی‌ های رفتاری

 

با وجود تمام همگرایی‌ های فوق ‌الذکر، مؤلفه ‌های واگرایانه‌ و تفاوت‌ های محسوسی نیز در رویکردهای سه جمهوری مشاهده می ‌شود. در حالی که ترکمنستان و ازبکستان طی ماه ‌های اخیر روند نزدیک و پیگیری از مذاکرات با طالبان را تجربه‌ کرده ‌اند، تاجیکستان تاکنون در هیچ یک از این مذاکرات حاضر نشده است. اگرچه برخی منابع از توافقات پنهانی کمیته امنیت ملی تاجیکستان و طالبان در حوزه مبادلات امنیتی سخن می‌گویند، لکن به صورت رسمی تاکنون هیچ مذاکره‌ ای صورت نگرفته است. همچنین در شرایطی که نگاه دولت تاجیکستان تاکنون عمدتاً به دولت اشرف غنی بوده است، ازبکستان به ‌رغم اعتراضات غنی و اتمر، طالبان را طرف اصلی خود قرار داده و فعالانه در روندهای امنیتی منطقه ‌ای مشارکت داشته است. در همین حال ترکمنستان نیز اگرچه مذاکراتی را با هر دو جریان دولت غنی و طالبان برگزار کرده است، رویکرد خود را مبتنی بر بی ‌طرفی، به ‌نوعی بر «انفعال» قرار داده است. در حوزه مهاجرین و پناهجویان اما تاجیکستان در نقطه مقابل ازبکستان و به‌ویژه ترکمنستان، بسیار فعال بوده است. در حالی که ترکمنستان از ابتدا و ازبکستان از میانه کار مرزهای خود را بر روی پناهجویان افغانستان بسته ‌اند، تاجیکستان فعالانه از این گروه‌ ها استقبال کرده است.

رفتارشناسی آسیای مرکزی در مواجهه با سقوط دولت افغانستان

 

واکنش‌ ها به سقوط دولت افغانستان

 

منطبق بر همین همگرایی ‌های منطقه‌ ای و بر اساس اختلاف سلایق و واگرایی ‌های رفتاری ذکر شده، واکنش کشورهای منطقه نسبت به سقوط دولت اشرف غنی نیز متفاوت بوده است. قزاقستان به ‌رغم تحرک کمتر در تحولات اخیر، در این بازه بیش از همه نگرانی خود را ابراز داشته است. رئیس‌جمهور این کشور روز یکشنبه چندین جلسه اضطراری در زمینه خروج شهروندان این کشور از افغانستان و برقراری امنیت دیپلمات ‌های قزاق برگزار کرد. در همین حال پس از مکالمه تلفنی وزیر امور خارجه قزاقستان با بلینکن، مسائل مرتبط با پناهجویان طرح شد که گمانه‌زنی ‌ها را مبنی بر احتمال اسکان 2 هزار پناهجوی افغانستانی با روادید ویژه آمریکا تقویت کرد. بااین‌حال سخنگوی وزارت خارجه قزاقستان این خبر را تکذیب کرده است. در تاجیکستان اما در حالی که هیچ واکنشی را در قبال این تحولات شاهد نبودیم، در ادامه روندهای پیشین شاهد انتشار خبر پناهندگی اشرف غنی به دوشنبه پس از خروج از کابل بودیم. برخی مقامات دولت افغانستان این خبر را تائید کرده‌ و گفته ‌اند غنی به یک کشور ثالث سفر کرده است (برخی منابع تائید نشده حتی به ازبکستان اشاره کرده‌ بودند). با این حال وزارت امور خارجه تاجیکستان این موضوع را تکذیب کرده و ردیابی مسیر هواپیمای غنی گمانه‌زنی‌ ها را مبنی بر عدم اعطای مجوز فرود به هواپیمای وی تقویت کرده است. این موضع دوشنبه می ‌تواند پیام خاصی نیز برای طالبان ارزیابی شود. این امر به‌ ویژه با توجه به سفرهای متعدد سیمومن یتیم ‌اف، رئیس کمیته دولتی امنیت ملی تاجیکستان به افغانستان طی ماه‌ های منتهی به تحولات اخیر، می‌ تواند نشان دهنده برخی مناسبات پنهان باشد. همچنین برخی منابع ارتباطات نزدیک یتیم ‌اف با حمدالله محب، مشاور امنیت ملی اشرف غنی را نیز تائید کرده‌ اند. به نظر می ‌رسد در این چارچوب دولت تاجیکستان در جریان طرح ‌های احتمالی دولت غنی و مشارکت‌کننده در آن‌ها بوده و از این منظر طی این مدت هیچ مذاکرات مستقیمی را با طالبان ترتیب نداده است. بااین‌حال، درست در بحبوحه سقوط دولت افغانستان، نماینده ویژه دولت ازبکستان و نیز معاون وزیر امور خارجه ترکمنستان در کنار نماینده روسیه در مسئله افغانستان، مذاکرات سیاسی فشرده‌ای را در دوحه با دفتر سیاسی طالبان آغاز کرده‌اند. به گفته منابع طالبان محور این مذاکرات همکاری‌ های اقتصادی و تجاری بین افغانستان و آسیای مرکزی بوده است. همچنین برخلاف ترکمنستان که مذاکره با سفیر آمریکا در عشق‌آباد (متیو اس کلیماو، از فرماندهان نظامی و معاون سابق ناتو) را ترتیب داد، میرضیایف در ازبکستان سریعاً با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه تلفنی گفت‌ و‌گو کرد.

 

چشم‌انداز آتی

 

آسیای مرکزی در همسایگی افغانستان قرار گرفته و ناگزیر از همکاری با این کشور تحت هر شرایطی است. در این شرایط، به نظر می‌ رسد ازبکستان و ترکمنستان حساب ویژه ‌ای بر روی نقش طالبان برای ایجاد یک تغییر اساسی در افغانستان باز کرده‌ اند. درعین‌حال، نگرانی ‌های امنیتی کماکان وجود دارد. این کشورها شدیداً نسبت به حضور گروه‌ های ستیزه‌جو و شبه ‌نظامیان دیگر ذیل لوای طالبان هراس دارند. همچنین هیچ تضمینی برای مقابله طالبان با حضور احتمالی داعش در افغانستان و حتی توانایی مقابله با داعش در صورت وجود اراده در طالبان وجود ندارد. همین امر نیز تقویت هم‌گرایی و هم‌ افزایی امنیتی بین روسیه و این کشورها  را تقویت می‌کند. از طرف دیگر، به نظر می‌ رسد با عدم نقش‌ آفرینی تاجیکان، ترکمن ‌ها و ازبک‌ ها با خروج چهر‌ه ‌هایی نظیر عطامحمد نور، احمد مسعود و ژنرال عبدالرشید دوستم از دایره تحولات اخیر، عملاً این کشورها تلاشی برای احیاء جبهه شمال به ‌عنوان یک آلترناتیو در مقابل طالبان ندارند. همین امر نیز به ‌عنوان یک حسن نیت از سوی طالبان پنداشته شده و می‌ تواند زمینه ‌ساز تقویت مناسبات با آسیای مرکزی شود.

رفتارشناسی آسیای مرکزی در مواجهه با سقوط دولت افغانستان

 بااین ‌حال، آمریکا کماکان عاملی است که می‌ تواند تمام روندهای ذکرشده را تحت تأثیر قرار دهد. خروج آمریکا از افغانستان در یک برداشت، با هدف تحمیل هزینه‌ های امنیتی سنگین بر چین و روسیه در عین تحقق اهداف ژئوپلیتیکی نظیر اتصال آسیای مرکزی و جنوبی بوده است. لذا می‌ توان انتظار داشت طی هفته‌ های آتی تحولات میدانی (شاید توسط داعش و یا گروه ‌های دیگر) با حمایت آمریکا به‌گونه ‌ای رقم بخورد که از یک سو کشورهای آسیای مرکزی و روسیه را وادار به اتخاذ تدابیر امنیتی شدید‌تر کند. از طرف دیگر نیز، حفظ همگرایی کشورهای آسیای مرکزی با دولت ائتلافی جدید در افغانستان با حمایت آمریکا، چشم‌انداز روشنی برای استراتژی اتصال آسیای مرکزی و جنوبی در قالب تقویت جریان جنوبی تجارت، تکمیل تاپی، کاسا-1000 و … ارائه شود. بدیهی است سیالیت شرایط موجود در افغانستان شرایط را برای همه بازیگران عرصه افغانستان مبهم نموده است.   

رفتارشناسی آسیای مرکزی در مواجهه با سقوط دولت افغانستان

 

 

 

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

آیا مطمئن هستید که می خواهید قفل این پست را باز کنید؟
باز کردن قفل باقی مانده : 0
آیا مطمئن هستید که می خواهید اشتراک را لغو کنید؟