مقدمه:
گروه اقتصاد سیاسی بین الملل
توسعه صنایع نظامی یکی از کانون های اصلی سیاست دولت اردوغان است که به خصوص در ارتباط با سیاست خارجی این کشور نقش مهمی ایفا می کند. در این راستا، ترکیه هم در مواردی که تشخیص داده دست به خرید اسلحه و سایر تجهیزات نظامی از سایر کشورها زده و هم خودش با افزایش بودجه دفاعی اقدام به گسترش شدید صنایع نظامی در داخل کشور کرده است. در ارتباط با صنایع دفاعی در داخل این کشور، ترکیه در دهه گذشته رشد بسیار زیادی را شاهد بوده است. به طور مشخص، صنایع دفاعی این کشور از حدود 1 میلیارد دلار در سال 2002 به حدود 11 میلیارد دلار در سال 2020 رسیده است که بیش از 2 میلیارد دلار آن را صادرات نظامی این کشور تشکیل می دهد. در واقع، با توجه به این اعداد، ترکیه هم اکنون چهاردمین کشور صادرکننده صنایع نظامی در دنیا است. شایان توجه است که ترکیه در سال 2010 تنها یک شرکت نظامی داشت که در میان 100 شرکت بزرگ در این حوزه در جهان بود، درحالی که در حال حاضر تعداد این شرکت ها در ترکیه به 7 مورد رسیده است. علاوه بر این، رشد صنایع دفاعی ترکیه به گونه ای بوده که نیاز به واردات نظامی به این کشور را نیز به میزان قابل توجهی کاهش داده است. ترکیه زمانی %70 سخت افزارهای نظامی خود را وارد می کرد، اما در شرایط کنونی این رقم را به %30 کاهش داده است. در کنار اینها، آمار دیگری که نشان دهنده توجه فزاینده ترکیه به اتکای هرچه بیشتر به صنایع دفاعی داخلی است، سرمایه گذاری 60 میلیارد دلاری این کشور در صنایع نظامی خود است.[1]
گسترش صنایع دفاعی و صادرات نظامی ترکیه در نتیجه مشکلاتی که در سیاست خارجی این کشور به وجود آمده است، با دشواری های قابل توجهی مواجه شده است. با محدودیت هایی که آمریکا در ارتباط با فروش برخی از ابزارهای نظامی خود بر ترکیه اعمال کرده است، حدود 1 میلیارد دلار از صادرات نظامی ترکیه با مشکل مواجه شده است. برای نمونه، ترکیه یک قرارداد صادرات تجهیزات نظامی به پاکستان به ارزش 5/1 میلیارد دلار در سال 2018 به امضا رسانده بود که با توجه به این محدودیت ها امکان اجرایی شدن آن فراهم نشده است. علاوه بر آمریکا، شماری از کشورهای اتحادیه اروپا نیز در کنار کانادا محدودیت هایی را در ارتباط با فروش تجهیزات نظامی به ترکیه اعمال کرده اند. برای نمونه، محدودیت هایی که آلمان در این ارتباط وضع کرده است، به این منجر شده است که ترکیه نتواند تعهد خود برای فروش تانک به قطر به ارزش حدود 4/1 میلیارد دلار را عملی کند.[2]
هزینه نظامی ترکیه
اگر میزان هزینه ای که ترکیه در صنایع نظامی صرف نموده است (Turkey military spending) را در نظر بگیریم، همانطور که در نمودار زیر دیده می شود، این هزینه در نیمه دوم دهه گذشته میلادی روند افزایشی داشته است.[3] در این نمودار میزان کل هزینه نظامی ترکیه در فاصله سال های 2008 تا 2018 برحسب میلیارد دلار نشان داده شده است. آنگونه که در نمودار مشاهده می شود، میزان کل هزینه نظامی ترکیه در سال 2018 به حدود 22 میلیارد می رسد.
در این ارتباط، آمار به روزتری که موسسه تحقیقاتی صلح بین الملل استکهلم تهیه کرده و بانک جهانی نیز آن را منتشر کرده است و البته مقداری متفاوت از ارزیابی بالا است، میزان کل هزینه های نظامی ترکیه را از سال 1960 تا 2020 نشان می دهد. در اینجا با توجه به این آمار نمودار زیر تهیه شده است که میزان هزینه نظامی ترکیه را در فاصله سال های 2015 تا 2020 نشان می دهد.[4]
واردات و صادرات تسلیحاتی ترکیه
آمار مهم دیگری که در ارتباط با مسائل نظامی و تسلیحاتی ترکیه باید در نظر داشت میزان واردات و صادرات تسلیحات نظامی است. مطابق آماری که موسسه تحقیقاتی صلح بین الملل استکهلم تهیه کرده و بانک جهانی نیز آن را منتشر نموده است، واردات تسلیحاتی ترکیه در دهه های گذشته نوسانات زیادی داشته است. نمودار زیر که بر اساس این آمار تهیه شده است، میزان واردات نظامی ترکیه را در فاصله سال های 2015 تا 2020 برحسب میلیون دلار نشان می دهد[5]. همان طور که در نمودار دیده می شود، واردات نظامی ترکیه در سال 2020 (حدود 86 میلیون دلار) کاهشی شدید نسبت به سال 2019 (حدود 754 میلیون دلار) دارد که قاعدتاً نتیجه محدودیت هایی است که همان طور که پیش از این به آن اشاره شد، کشورهای غربی در فروش تسلیحات به ترکیه وضع کردهاند.
اگر بازه سال های 1991 تا 2017 را در نظر بگیریم، ترکیه پنجمین واردکننده اسلحه در جهان بوده است. به طور تاریخی نیز ترکیه برای خرید تجهیزات نظامی خود به آمریکا و اروپا متکی بوده است. به طور مشخص، آمریکا بزرگ ترین صادرکننده اسلحه به ترکیه محسوب می شود و در فاصله سال های 2014 تا 2018، %60 واردات نظامی ترکیه از این کشور انجام گرفته است. در میان کشورهای اروپایی نیز، فرانسه، اسپانیا و انگلستان کشورهای اصلی در این زمینه بوده اند. با این حال، همان طورکه اشاره شد، کشورهای غربی در نتیجه سیاست خارجی ترکیه دست به اعمال محدودیت در صادرات تسلیحاتی خود به ترکیه زده اند که این کشور نیز برای مقابله، به همگرایی با روسیه مبادرت ورزیده است که مهم ترین مورد در این ارتباط قرارداد خرید سامانه دفاعی اس-400 به ارزش 5/2 میلیارد دلار است[6] (در مقابل خرید این سامانه روسی توسط ترکیه، آمریکا نیز ترکیه را از فهرست کشورهایی که جنگنده های پیشرفته اف-35 را به آنها خواهد فروخت خارج کرد).[7]
در ارتباط با صادرات نظامی ترکیه نیز آمارهای متفاوتی وجود دارد. مطابق آمار موسسه تحقیقاتی صلح بین الملل استکهلم، صادرات نظامی ترکیه در دو دهه اخیر در مجموع افزایش قابل توجهی داشته است.[8] عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ترکمنستان از جمله مشتریان تسلیحاتی اصلی ترکیه بوده اند. نمودار زیر با توجه به آمار مورد اشاره و برای سال های 2015 تا 2020 و برحسب میلیون دلار تهیه شده است.
در یک ارزیابی کلی، ترکیه کوشش کرده است که با سرمایه گذاری فراوان، هرچه بیشتر در مسائل نظامی متکی به تولید داخل شده و از میزان واردات خود بکاهد. همچنین، تلاش کرده که قراردادهایی برای صادرات تجهیزات نظامی با کشورهایی چون قطر و پاکستان را به انجام برساند. با این حال، اختلافاتی که ترکیه در سیاست خارجی خود با شرکای غربی اش داشته است، باعث شده در سال های اخیر محدودیت هایی را در فروش ابزارها و تجهیزات نظامی به ترکیه اعمال کنند که این امر به مشکلاتی جدی در این حیطه برای ترکیه منجر شده است.
[1] https://carnegieendowment.org/sada/82936
[2] https://carnegieendowment.org/sada/82936
[3] https://www.bbc.com/news/50125405
[4]https://data.worldbank.org/indicator/MS.MIL.XPND.CD?end=2020&locations=TR&start=1960&view=chart
[5]https://data.worldbank.org/indicator/MS.MIL.MPRT.KD?end=2020&locations=TR&start=1960&view=chart
[6] https://www.bbc.com/news/50125405
[7]https://www.reuters.com/world/middle-east/us-says-did-not-make-any-financing-offers-turkey-f-16-jets-2021-10-18/
[8]https://data.worldbank.org/indicator/MS.MIL.XPRT.KD?end=2020&locations=TR&start=1960&view=chart