نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان برخلاف برخی از ادعاهای مخالف محور خود در نزد افکار عمومی ارمنستان از روند برقراری صلح و پایان درگیری و تنش در قره باغ حمایت می کند. ارمنستان و جمهوری آذربایجان در شب نهم نوامبر و 11 ژانویه 2020 میلادی با میانجیگری روسیه بیانیه مسکو را امضاء کردند و آتش بس آغاز شد. پاشینیان و مقامات عالی رتبه ایروان بعد از پایان جنگ اعلام کردند که فرصت های جدیدی در منطقه برای ارمنستان بوجود آمده است. البته در ارمنستان گروه هایی که سوگند خورده اند که انتقام خواهند گرفت، فعال هستند، اما مردم ارمنستان پاشینیان را در انتخابات برگزار شده بار دیگر انتخاب کرده و از روند صلح حمایت کردند. اقتصاد ارمنستان وابسته به کمک های دیاسپورا است و مردم در شرایط فقر زندگی می کنند و امیدوار هستند که در شرایط جدید وضعیت اقتصادی کشور بهبود یابد.
اکنون سئوال آینده روابط ترکیه و ارمنستان چه خواهد بود به اذهان خطور کرده است.
ترکیه از روند بهبود روابط با ارمنستان حمایت می کند.
رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه گفته است: اگر ارمنستان صادقانه رفتار کند و کریدور ارتباطی به نخجوان را بگشاید، حسن نیت خود را نشان داده است. .[1]
این اقدام جدید بسیار مهمتر از مذاکرات لئون ترپتروسیان و سلیمان دمیرل بعد از اشغال قره باغ کوهستانی توسط ارمنستان در سال 1993 میلادی و طرح پیشنهادی تشکیل پیمان قفقاز در اواخر دهه 90 میلادی و امضا پروتکل های زوریخ در سال 2008 میلادی توسط ترکیه و ارمنستان است.
گام به گام به سوی عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان
ارمنستان بعد از عبور از شوک شکست در جنگ دوم قره باغ درنزد افکار عمومی ، روشنفکران و مقامات وزار خارجه این کشور تاکید کردند که دلیلی برای ادامه بسته بودن مرزها و گمرکات مشترک ارمنستان و ترکیه وجود ندارد. [2] مقامات و سیاستمداران ارمنستان در آستانه انتخابات جدید 30 خرداد 1400 پیام های ضد و نقیضی ارسال کردند. از یک سو از عادی سازی روابط با ترکیه حمایت کردند و از سوی دیگر با آن مخالفت ورزیدند. مثلا وزیر امور خارجه ارمنستان قبل انتخابات گفت مایل به عادی سازی روابط نیستند.[3]
وزارت امورخارجه ارمنستان نیز مدعی شد: هیچگونه گفتگویی با ترکیه برای عادی سازی روابط انجام نشده است. [4]
پاشینیان نخست وزیر ارمنستان برای پیشگیری از واکنش مردم گفتمان پوپولیستی را بکار گرفت و همزمان خطاب به مردم گفت برای حفظ موجودیت آینده ارمنستان، عادی سازی روابط با ترکیه امری حیاتی و اجتناب ناپذیر است و اگر بار دیگر انتخاب شود عادی سازی روابط را آغاز خواهد کرد. اختلافات میان وزیران ارمنستان درباره عادی سازی روابط ادامه یافت و دو بار وزیر خارجه ارمنستان تغییر یافت و در نهایت پاشینیان نخست وزیر منتخب ارمنستان؛ آرارات میرزویان رئیس سابق پارلمان ارمنستان را که همفکر هستند به عنوان وزیر خارجه منصوب کرد. در نتیجه پیام های مثبت درباره عادی سازی روابط میان ترکیه و ارمنستان مبادله شد. [5] اردوغان رئیس جمهور ترکیه به همراه و الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان در مراسم افتتاح فرودگاه فضولی در چهارم آبان 1400 گفت: اگر ارمنستان اراده عادی سازی روابط با آذربایجان را نشان دهد، راه گسترش روابط ترکیه و ارمنستان نیز گشوده خواهد شد. .[6] الهام علی اف رئیس جمهوری آذربایجان نیز از عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان حمایت کرده است.
اولین نشست 3+3 در 19 آذر 1400 در سطح معاونان وزیران خارجه ترکیه، ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان در مسکو برگزار شد واما گرجستان شرکت نکرد. نشست مشورتی در آینده در سطح وزیران خارجه شش کشور برگزار خواهد شد. هیئت ترکیه به سرپرستی سدات اونال معاون وزیر خارجه ترکیه با هیئت نمایندگی ارمنستان به صورت مستقیم درباره روابط و همکاری دوجانبه تبادل نظر کردند. برای گسترش همکاری منطقه ای 3+3، عادی سازی روابط آذربایجان و ارمنستان از یک سو و عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان اهمیت زیادی دارد. مولود چاووش اوغلو وزیر خارجه ترکیه بعد از نشست 3+3 مشورتی مسکو اعلام کرد که سردار کلیچ دیپلمات با تجربه و دبیرکل سابق شورای امنیت ملی و سفیر سابق ترکیه در آمریکا را به عنوان نماینده ویژه ترکیه برای انجام مذاکرات در راستای عادی سازی روابط با ارمنستان انتخاب کرده است. ارمنستان نیز روبن روبینیان معاون رئیس پارلمان ارمنستان را نماینده ویژه انتخاب کرد. روبن روبینیان سیاست مدار جوان و یکی از اعضا موسس حزب قرارداد مدنی است که بعد از انقلاب مخمری به حاکمیت رسید. وی عضو حزب “قرارداد مدنی”، سخنگوی رسانه حزب در سالهای 2015 – 2017 میلادی بود و درسال 2010 – میلادی فارغ التحصیل کارشناسی از دانشکده روابط بین الملل دانشگاه دولتی ایروان و کارشناسی ارشد در رشته سیاست و امنیت درسال2011 میلادی از دانشگاه کالج لندن (UCL)، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد در مطالعات اروپایی از دانشگاه Jagiellonian لهستان در 2012 میلادی است و و به عنوان رئیس کمیته دائمی روابط خارجی مجلس ملی جمهوری ارمنستان 18 ژانویه 2019 انتخاب شد. معاون وزیر امور خارجه جمهوری ارمنستان در تاریخ مه 2018 – ژانویه 2019 میلادی بود و نیز رئیس کمیته دائمی روابط خارجی ارمنستان است .[7]
روبن روبینیان، در سالهای 2017 و 2018 میلادی با دریافت بورس تحصیلی “از مرزها فراتر می رویم” متعلق به وقف(بنیاد) هرانت دینک Hrant Dinkارمنی تبعه ترکیه که ترور شد، به ترکیه آمد [8] و در دانشگاه سابانجی استانبول و دانشگاه قادر خاص در بخش تحقیقات روابط بین المللی و مطالعات اروپا و در بخش “برقراری روابط نزدیک میان ترکیه و ارمنستان در دریای سیاه” پژوهش هایی انجام داد. [9]
نشست دوم3+3 در استانبول برگزار خواهد شد و در چارچوب این نشست نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان نیز شرکت و گفتگو خواهند کرد.
به احتمال زیاد نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان بجای مذاکرات طولانی مدت برای رفع اختلافات بر گسترش همکاری تجاری تاکید خواهند کرد. ایروان نیز بر گسترش همکاری تجاری تاکید می کند. ارمنستان در یک سال اخیر کالاهای ترکیه را تحریم و بایکوت کرده بود. اما از اول ژانویه 2022 میلادی تحریم کالاهای ترکیه را لغو کرده است.
نیکول پاشینینان نخست وزیر ارمنستان همچنین اعلام کرد که خطوط راه آهن میان گمرو و ایروان که در دوران شوروی مورد بهره برداری قرار می گرفت و از سال 1993 میلادی تاکنون از دور خارج شده است، بار دیگر احیا و مورد بهره برداری قرار گیرد و راه زمینی ترکیه و ارمنستان نیز گشوده شود. (12) نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان باید درباره بازسازی زیرساخت های راه آهن و راه زمینی نیز مذاکراتی انجام دهند. مولود چاووش اوغلو وزیر امورخارجه ترکیه 13 دسامبر 2021 در مجلس ترکیه گفت: دوران جدیدی در روابط ترکیه و ارمنستان به وجود آمده است و نماینده های ویژه دو کشور برای مذاکره و عادی سازی روابط تعیین شده اند و سفرهای هوایی چارتری به ایروان آغاز خواهد شد. ارمنستان نیز درخواست کرده است که سفرهای هوایی میان ترکیه و ارمنستان آغاز شود. پرواز هواپیماها با استفاده از حریم هوایی ارمنستان به جمهوری آذربایجان در ماه اکتبر آغاز شده بود و به عنوان حسن نیت ارمنستان تلقی می شود. (13) البته ترکیه پرواز هواپیماها به ارمنستان را ممنوع اعلام نکرده بود. اما شرکت هواپیمایی مزبور ورشکست شده و پروازها متوقف شده بود. مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه نیز اعلام کرده است که چند شرکت هواپیمایی آمادگی خود برای انجام پرواز به ارمنستان را اعلام کرده اند و وزارت خارجه در حال بررسی صلاحیت آنها هستند. (14) نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان بر گشایش سفارت ها در آنکارا و ایروان نیز تاکید می کنند. اما اکنون گزینه اول را بر گسترش روابط تجاری و اقتصادی قرار داده اند. افتتاح سفارت ها امری درست و منطقی است. ترکیه و ارمنستان به طور متقابل سفیر ندارند. اما ارمنستان عضو سازمان همکاری دریای سیاه، در سطح سفیر در مرکز سازمان همکاری دریای سیاه در استانبول نماینده رسمی دارد. سفارت های گرجستان در ترکیه و ارمنستان نیز می تواند به مکان مذاکرات نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان تبدیل شود. احتمال مذاکرات نماینده ویژه ترکیه و ارمنستان درباره حوادث 1915 میلادی (نسل کشی ارامنه) و سیاست سازش و نرمش درباره آن بسیار ضعیف است. بنابه دو پروتکل زوریخ ترکیه و ارمنستان؛ ” در مهر سال 1388 دو پروتکل و یک نقشه راه برای از سرگیری روابط دو جانبه امضا کردند ، بر اساس این دو پروتکل قرار بود که مرزهای دو کشور طی دو ماه بازگشایی شوند و همچنین یک کمیسیون متشکل از نمایندگان دو طرف رویدادهای سال 1915 میلادی را بررسی و تحقیق کنند. ” اما ارمنستان به صورت یک جانبه پروتکل ها را لغو کرد. ترکیه پروتکل زوریخ را لغو نکرده و آنرا هنوز هم راه گشا می داند. برخی مطبوعات و رسانه های ترکیه و ارمنستان مخالف عادی سازی روابط دو جانبه هستند. اما عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان از لحاظ گسترش همکاری منطقه ای و برقراری صلح و ثبات در منطقه قفقاز اهمیت حیاتی دارد. ارمنستان باید هم با جمهوری آذربایجان و هم ترکیه روابط عادی و همکاری منطقه برقرار کند. اختلافات ترکیه و ارمنستان به ابزاری برای دامن زدن به اسلام هراسی و سوء استفاده های سیاسی تبدیل شده است. نمونه بارز آن، دامن زدن به اسلام هراسی در آستانه انتخابات فرانسه و سفر نامزدهای نمایندگی مجلس فرانسه به ارمنستان است. از نظر ارمنستان گزینه اول، عادی سازی روابط با ترکیه برای بهبود وضعیت اقتصادی ارمنستان و تامین رفاه عمومی مردم است. بسته بودن مرزهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز ارتباط ارمنستان با کشورهای دیگر را دشوارتر کرده است. ارمنستان می تواند از طریق ترکیه با کشورهای اروپایی ارتباط برقرار کند. یکی از دلایل توقف مذاکرات برای عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا نیز ادامه اختلافات ترکیه و ارمنستان است.
کشورهای منطقه و اروپایی و آمریکا نیز تحولات میان ترکیه و ارمنستان را تحت نظر نزدیک قرار داده اند. کشورهای منطقه و غربی بعد از جنگ قره باغ و روند ایجاد موازنه قوای جدید در منطقه تلاش می کنند که نقش و جایگاه خود را در منطقه قفقاز جنوبی تعیین و تحکیم کنند. بعد از انتخاب نمایندگان ویژه ترکیه و ارمنستان همه طرفین، از روند عادی سازی روابط حمایت کردند. آنتونی بیلیکن وزیر امور خارجه آمریکا، ماریا زاخاروا سخنگوی وزارت خارجه روسیه از روند عادی سازی حمایت کردند. البته تضاد منافع روسیه و آمریکا و عدم اعتماد آنها به یکدیگر، هر دو کشور دربار عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان نگاه همسطح و مشابهی ندارند. بدین سبب ترکیه و ارمنستان باید بدون دخالت کشورهای ثالث برای عادی سازی روابط مذاکره کرده و بدان تحقق بخشند.