در روزهای اخیر و با شدتگرفتن بحران اوکراین، مواضع کشورهای مختلف نسبت به این رویداد بر اساس پیشبینیهای موجود نمایانگر شد. دراینبین کشور ترکیه به دلیل روابط نزدیکی که با هر دو طرف روسیه و اوکراین داشت، بر سر دوراهی قرار گرفت چرا که اتخاذ هر موضعی علیه یکی از طرفین، منافع بسیاری را برای ترکیه به خطر خواهد انداخت. بهعلاوه، پیامدهای چنین جنگی نیز مستقیماً متوجه ترکیه خواهد شد، لذا سیاستمداران ترکیه باید رویکردی هوشمندانه در پیش بگیرند تا کمترین تبعات منفی را تجربه نمایند.
روابط ترکیه با روسیه
شاید بتوان ادعا کرد اقتصاد، جزء پیوند دهندهٔ روسیه و ترکیه است. روسیه پس از چین دومین صادرکنندهه بزرگ به ترکیه است. حدود 70 درصد گندم ترکیه و نیز تقریباً تمامی گاز موردنیاز این کشور، از روسیه تأمین میشود. از طرفی، ترکیه هرسال میزبان تعداد قابلتوجهی از گردشگران روس است. لزوم بقای این روابط بهویژه در جاهایی مشخص میشوند که در وقایعی چون سرنگونی سوخوی 24 روسی توسط ترکیه و یا ترور سفیر روسیه در آنکارا، تیرگی روابط بلافاصله با اعلام معذرتخواهی اتمام یافته و مبادلات ازسرگرفته میشوند چرا که اقتصاد هر دو کشور بهویژه ترکیه از قطع روابط آسیب زیادی خواهد دید.
دو کشور ترکیه و روسیه در زمینهه صنایع نظامی و دفاعی نیز همکاریهای داشتهاند که نقطه عطف آن خرید اس 400 روسی توسط ترکیه بود، مسئلهای که فاصلهه ترکیه از اروپا و آمریکا را بیشازپیش نمود. موضوع اس-400 یکی از محورهای اصلی روابط ترکیه با روسیه و همچنین روابط این کشور با متحدانش بهویژه ایالات متحده آمریکاست. سرگئی چمزوف، رئیس شرکت تسلیحاتی روستک که طرف روسی فروش سامانههای دفاعی به ترکیه است، فروش این سامانهها به ترکیه عضو ناتو را یک پیروزی در برابر آمریکا میداند. ابهامات در مورد تولید برخی از قطعات این سامانه در خاک ترکیه و انتقال فناوری از روسیه هنوز برطرف نشده است.
در زمینه انرژی هستهای نیز، همکاریهای مهمی میان مسکو و آنکارا در جریان است. ملموسترین پیشرفت در سال 2021، پیریزی واحد سوم نیروگاه هستهای آق قویو بود. پروژه آق قویو که انتظار میرود اولین واحد نیروگاهی آن در پایان سال 2022 یا در آغاز سال 2023 به بهرهبرداری برسد، توسط اردوغان بهعنوان یکی از نمادهای همکاری ترکیه و روسیه توصیف شده است. ارزیابی اردوغان از دو نیروگاه اتمی دیگر که قرار است با همکاری روسها ساخته شود، نشان میدهد که این موضوع در آینده بیشتر در دستور کار قرار خواهد گرفت.
اما در سوی دیگر، اختلافاتی نیز در روابط دو کشور همواره وجود داشته و سبب بروز مشکلاتی گردیده است. مهمترین وجه اختلاف میان ترکیه و روسیه را میتوان در تعامل این دو کشور با محیط پیرامونی خود جستجو کرد، بهویژه به دلیل آن که رهبران دو کشور سیاست خارجی توسعهطلبانهای در پیش گرفتهاند و منافعشان گاه در تضاد با دیگری قرار میگیرد.
اختلافنظر مسکو و آنکارا در مسائل امنیتی سبب شده تا روابط دو کشور روسیه و ترکیه، در حد روابط تاکتیکی باقی بماند و شکل راهبردی به خود نگیرد.
ترکیه بهعنوان عضوی از ناتو، قادر به برقراری روابط امنیتی نزدیکی با روسیه نیست، آنکارا همچنین از الحاق کریمه به روسیه نیز حمایت نکرده است.
اختلافات روسیه و ترکیه در جبهههای مختلف نمایان است؛ در شمال غرب سوریه، استان ادلب هر از چند گاهی مواضع تروریستهای متحد ترکیه با جنگندههای روسیه بمباران میشود یا شرایط حاکم بر منطقه شرق فرات در استانهای الحسکه و دیرالزور.
علاوه بر سوریه، جنگ در قفقاز و منطقه قرهباغ هم از برهههایی بود که اختلافنظر ترکیه و روسیه در آن نمود یافت البته در نهایت دو کشور به سمت همکاری برای حل بحران رفتند و توافق شد تا دو کشور مرکزی در منطقه «آغدام»، جمهوری آذربایجان برای نظارت بر آتشبس دایر کنند.
باتوجهبه موارد فوق، چنین به نظر میرسد که روابط میان ترکیه و روسیه روابطی چندبعدی است که بهصورت موضوع محور و عملگرایانه پیش میرود، دو کشور در عین رقابت با یکدیگر همکاری میکنند اما روابط آنها بههیچوجه در سطح روابط راهبردی نیست.
روابط ترکیه با اوکراین
در سال 1991، آنکارا استقلال اوکراین را به رسمیت شناخت. ترکیه و اوکراین در 2011 با ایجاد شورای راهبری سطح بالا همکاری استراتژیک خود را آغاز کردند و در سال 2017 هم ویزای سفر بین دو کشور برداشته شد.
روابط نظامی
در سال 2018، اولین جلسه همکاری ترکیه و اوکراین در صنایع دفاعی برگزار شد. اوکراین به تخصص ترکیه در زمینه فناوری نظامی علاقه دارد و علاوه بر این میکوشد در تلاشهای خود برای پس گرفتن کریمه که به خاک روسیه ضمیمه شده، از آنکارا به عنوان بازیگر کلیدی استفاده کند. در نوامبر 2019، اوکراین 6 پهپاد مسلح ” بایراکتار تیبی۲”، ساخت شرکت ترکیهای ” بایکار” را خرید.
روابط اقتصادی
از سوی دیگر روابط اقتصادی میان آنکار و کییف هم به همین نحو رونق یافته است. اردوغان و زلنسکی در ماه اکتبر هدف تجاری 20 میلیارد دلاری برای مبادلات دوجانبه خود تعیین کردند و این در حالی است که در سال 2019 این مبلغ 5 میلیارد دلار بود.
در حال حاضر حدود 700 شرکت ترکیهای در اوکراین فعال هستند و 3/6 میلیارد دلار در این کشور سرمایهگذاری کردهاند.
پیمانکاران ترکیهای برای اجرای بیش از ۲۰۰ پروژه باارزش کلی ۷ میلیارد دلار در اوکراین قرارداد امضا کردهاند و امیدوارند طی پنج سال آینده بخشی از طرح سرمایهگذاری ۲۵ میلیارد دلاری اوکراین را تأمین کنند.
از سوی دیگر تعداد گردشگران اوکراینی که به ترکیه سفر میکنند هم روندی صعودی داشته است. در سال 2019 با وجود شیوع ویروس کرونا حدود 1/6 میلیون گردشگر اوکراینی به آنتالیا سفر کردند.
مواضع ترکیه در قبال بحران اوکراین
بحران اوکراین، با دیگر جبهههای رقابت یا همکاری میان آنکارا و مسکو تفاوت زیادی دارد. اوکراین برای روسیه اهمیت ویژهای دارد و مسائل مربوط به آن در زمرهi مسائل امنیت ملی روسیه بهحساب میآید.
ترکیه برای موضعگیری دررابطهبا این بحران انتخابهای دشواری دارد؛ آنکارا از طرفی میتواند با حمایت از اوکراین، از این فرصت برای نزدیک شدن هر چه بیشتر به اروپا و آمریکا استفاده کند. از طرف دیگر، تداوم انتقال گاز روسیه و جمهوری آذربایجان از طریق دو خط لولخ تاناپ و ترک استریم نیز برای ترکیه امری مهم است.
ترکیه با آن که سعی در میانجیگری میان پوتین زلنسکی داشته و قصد ندارد مستقیماً مقابل مسکو بایستد، اما اقداماتی در جهت حمایت از اوکراین انجام داده است؛ نخست بستن تنگههای بسفر و داردانل و دوم ارسال پهپاد های بیرق دار به اوکراین، در خصوص بستن تنگه بسفر و داردانل باید گفت که ترکیه با این اقدام به طور صریح علیه روسیه موضع گرفت. آنکارا این تصمیم را بر اساس معاهده «مونترو» گرفته است؛ معاهدهای که در 20 جولای 1936 بین ترکیه و قدرتهای جهانی و منطقهای امضا شد و به ترکیه اجازه کنترل ترابری دریایی در این دو تنگه را داد.
بااینحال «مولود چاووش اوغلو» وزیر خارجه ترکیه در این باره گفت که ترکیه این اجازه را به کشورهای اطراف دریای سیاه میدهد که ناوگان دریایی خود را به پایگاههایشان بازگردانند، به این معنا که روسیه میتواند کشتیهای جنگی خود را به پایگاه دریاییاش در شبهجزیره کریمه بازگرداند.
اما در خصوص صادرات تسلیحات نظامی ترکیه به اوکراین از جمله پهپاد بیرقدار، ترکیه میگوید که این مسئله زاییده شرایط حال حاضر نیست و روسیه باید بداند که این مراودات نظامی به توافقنامه 2016 و 2017 بین آنکارا و کییف مربوط میشود و نباید با کمکهای نظامی حال حاضر کشورهای غربی به اوکراین مقایسه شود.
اوکراین در سال 2019 چند فروند هواپیماهای بدون سرنشین «بیرقدار» ترکیه را خریداری کرد. این کشور بعداً اعلام کرد که علاقهمند به تولید مشترک هواپیماهای بدون سرنشین بیرقدار در اوکراین است و ارتش اوکراین قصد دارد 48 پهپاد از این نوع را خریداری کند.
پیامدهای بحران اوکراین برای ترکیه
ترکیه کشوری است که پیامدهای جنگ اوکراین مستقیماً بر آن تأثیرگذار است. گاز موردنیاز ترکیه از روسیه تأمین میشود و چه با تحریم روسیه چه با حمایت ترکیه از اوکراین این انتقال انرژی قطع خواهد شد. با وجود روابط نزدیک میان ترکیه و قطر، قطر به دلیل قراردادهای طولانیمدت انتقال انرژی به شرق آسیا و برخی کشورهای اروپایی در کوتاهمدت قادر به افزایش ظرفیت استخراج و صادرات گاز مایع به کشورهای جدید نخواهد بود.
از سوی دیگر، بحران اقتصادی ترکیه که از سال گذشته آغاز شده تداوم خواهد یافت چرا که روسیه شریک اقتصادی بزرگی برای آنکارا بهحساب میآید و زمانی که این کشور درگیر جنگ باشد مبادلات تجاری مانند گذشته انجام نخواهد شد. آن بخش از اقتصاد ترکیه که با میزبانی از گردشگران روسی و اوکراینی رونق داشت نیز در شرایط فعلی راکد میماند.
لذا اگر رویکرد هوشمندانهای توسط رهبران ترکیه اتخاذ شود و این کشور ابتکاری برای پایان این بحران ارائه دهد، بیش از آنکه تأثیر مثبتی در متوقف کردن فجایع جنگی داشته باشد برای خود ترکیه سودمند خواهد بود.