موج شتابان تحولات اجتماعی و فرهنگی در عربستان سعودی

متنوع ‌‌سازی درآمدهای دولت، شکل‌‌ دهی به ناسیونالیسم سعودی، مشروع ‌‌سازی اقتدارگرایی شخصی و بهبود تصویر بین ‌‌المللی از عربستان چهار هدف کلیدی این پروژه است که تبیین آن می‌‌ تواند زوایای بهتری از آن‌‌چه امروز در زیر بافت اجتماعی این کشور می‌‌گذرد به دست دهد.

ابعاد تحولات فرهنگی عربستان سعودی در سایه صعود بن سلمان به راس قدرت

یکی از سه محور اصلی سند چشم‌‌ انداز 2030 مصوب آوریل 2016 از سوی محمدبن‌‌ سلمان که در آن زمان جانشین ولیعهد بود، موضوع مربوط به جامعه پویا است. در این محور تاکید شده است: «ما فرهنگ و امکانات تفریحی را به عنوان جزء لاینفکی از کیفیت زندگی خود تلقی می‌‌کنیم. ما به این نکته واقفیم که فرصت‌‌ های موجود در این حوزه در حال حاضر با خواسته ‌‌های فزاینده شهروندان و ساکنان کشور و نیز با اقتصاد پررونق ما همخوانی ندارند.» از اینرو افزایش مخارج خانوارها در زمینه فعالیت ‌‌های فرهنگی و تفریحی از رقم 9/2 درصد کنونی به 6 درصد هدف‌‌ گذاری اصلی برای شکل‌‌ دهی به این تغییرات است.

محور این برنامه‌‌ ها سازمان سرگرمی عربستان با مدیریت «ترکی آل شیخ» از مهره ‌‌های نزدیک به محمد بن سلمان است. سازمان سرگرمی عنوان نهادی است که در ماه می سال 2016 تأسیس شد و هدف خود را افزایش نشاط و سرگرمی عنوان کرد. این سازمان هر ساله در شهرهای مختلف مراسم ها و جشن‌ های مختلفی را با دعوت از خوانندگان مختلف خارجی، ورزشکاران و هنرمندان برگزار می‌کند. این جشن ‌ها با عناوین «موسم الریاض»، «موسم جده» و «موسم الشرقیه» برگزار شده است.

ترکی آل شیخ، طلیعه دارتحولات فرهنگی عربستان سعودی

در این چارچوب از سال 2017 و با انتصاب بن سلمان به ‌‌عنوان ولیعهد، فضا برای پیاده ‌‌سازی تغییرات فرهنگی-اجتماعی فراهم شد. دولت در ابتدای کار بخش مهمی از موانع و محدودیت‌‌ ها را برای زنان لغو کرد و زمینه را برای حضور در کنسرت ‌‌ها و جشنواره ‌‌های مختلف مهیا نمود.

در طول چند سال اخیر جشنواره‌‌ های موسیقی و سینمایی، برنامه ‌‌های تفریحی و سرگرمی، کنسرت‌‌ ها، ساخت فیلم، مسابقات ورزشی و حضور چهره‌‌ های معروف در عربستان با سرعت قابل توجهی برگزار گردید و بازتاب‌‌ های مختلف داخلی و خارجی بر جای گذاشت.

نخستین دوره رویداد سینمایی جشنواره فیلم دریای سرخ 4 سال پس از رفع ممنوعیت سینما در عربستان از 6 تا 15 دسامبر (15 تا 24 آذر) در منطقه ‌ای تاریخی در شهر جده که یکی از محوطه‌ های ثبت‌ شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است، برگزار ‌شد.

جشنواره فیلم دریای سرخ با مشارکت چهره های مشهور سینمای جهان و عرب در منطقه تاریخی جده برگزار شد.

این رویداد با بودجه سنگین و به‌‌ عنوان یکی از پروژه ‌های اصلی سعودی‌ ها با هدف تنوع بخشیدن به اقتصاد نفت‌ محور و تبدیل این کشور به یک قطب فیلم سازی در خاورمیانه در رقابت با مصر و اردن و امارات برگزار شد. در ماه نوامبر، مدیر جشنواره فیلم قاهره مجبور گردید تاریخ جشنواره خود را به ‌‌دلیل همزمانی با جشنواره فیلم دریای سرخ تغییر دهد با این هدف که از بروز تنش در روابط عربستان و مصر جلوگیری کند.

ریاض قصد دارد طی یک دهه آینده، 64 میلیارد دلار در عرصه سرگرمی سرمایه ‌گذاری کند. تشویق فیلم‌‌ سازان و هنرمندان برجسته با اعطای مشوق‌‌ های مالی یکی از برنامه ‌‌های تصمیم‌‌ گیرندگان سعودی است. 3 فیلم ایرانی قهرمان» ساخته اصغر فرهادی، مستند «رادیوگرافی یک خانواده» به کارگردانی فیروزه خسروانی و فیلم «جاده خاکی» ساخته پناه پناهی نیز در این جشنواره به نمایش گذاشته شدند که فیلم جاده خاکی توانست دو جایزه از جشنواره دریای سرخ دریافت کند.

حضور سه فیلم ایرانی در بخش رقابت های فستیوال سینمایی دریای سرخ عربستان سعودی

جشنواره زمستان در طنطوره دیگر جشنواره فرهنگی سالانه ‌‌ای  است که در شهر قدیمی العلا واقع در شمال غربی عربستان سعودی برگزار می ‌شود. نخستین جشنواره از 21 دسامبر 2018 آغاز شد و یک سری کنسرت‌ های هشت هفته‌ ای برای موسیقی ‌دانان سطح جهانی برگزار شد. علاوه بر این، این جشنواره فعالیت ‌ها و رویدادهای دیگری از جمله جشنواره بادکنک، نور و زندگی، اسب سواری و کنسرت را به نمایش می ‌گذارد. در دوره دوم این جشنواره کنسرت خوانندگان لس‌‌ آنجلسی ایرانی برگزار شد که جنجال ‌‌های گسترده‌‌ای به راه انداخت.

حضور خوانندگان مطرح غربی و عربی در عربستان نیز از دیگر رویدادهای فرهنگی ‌‌ای بوده که عرصه اجتماعی را دستخوش تغییر قرار داده است. حضور خوانندگان مطرحی چون نیکی میناژ و جاستین بیبر از این جمله است. بیبر چند روز قبل از برگزاری مسابقات اتوموبیل ‌‌رانی فرمولا 1 کنسرت خود را برگزار کرد.

حضور جاستین بیبر در عربستان سعودی با فشارهای گسترده گروه های حقوق بشری همراه بود

همچنین قرار است در قالب جشنواره «موسم الریاض» بزرگترین کنسرت در منطقه در شب کریسمس که تاکنون در عربستان ممنوع بوده است، برگزار شود. قرار است در این مراسم، ۱۳ خواننده عربی کنسرت برگزار کنند.

چهار هدف کلیدی تغییرات فرهنگی

پروژه تغییرات فرهنگی با هدف تاثیرگذاری اجتماعی و سیاسی در عربستان با چهار هدف کلیدی در ارتباط است:

هدف اول؛ متنوع سازی درآمدهای دولت

یکی از محورهای اصلی سند چشم‌‌انداز 2030 در عربستان اصلاحات اقتصادی، متنوع‌‌ سازی درآمدهای دولت و چابک‌‌ سازی اقتصادپسانفت است. در این سند قید شده است: «یک اقتصاد شکوفا از طریق ایجاد یک نظام آموزشی منطبق با نیازهای بازار و نیز ایجاد فرصت‌‌ های اقتصادی برای کارآفرینان، کسب‌‌ وکارهای خرد و شرکت‌‌ های عظیم به ایجاد فرصت برای همگان منجر می ‌‌شود.»

در این سند تاکید ویژه ‌‌ای بر بخش‌‌ هایی چون گردشگری شده است که می‌‌ تواند بسیاری از ظرفیت ‌‌های مغفول را فعال سازد. کلان شهر نئوم، ساخت‌‌ وسازهای گردشگری دریای سرخ، شهر العلا و به راه انداختن جشنواره‌‌ ها و فستیوال‌‌ ها در ارتباط با درآمدزایی و ایجاد اشتغال برای نیروی جوان در عربستان صورت می‌‌ گیرد.

هدف دوم؛ شکل‌‌ دهی به ناسیونالیسم سعودی

از رهگذر تغییرات فرهنگی عربستان به دنبال سرمایه ‌‌گذاری بر نیروی جوان این کشور است که بخش عمده‌‌ ای از جمعیت این کشور را شامل می ‌‌شود. پاسخگویی به نیازهای جمعیت جوان و زنان یکی از اهدافی است که در منطق خود ایجادکننده نوع متمایزی از فرهنگ سیاسی است که تاکنون مبتنی بر وفاداری‌‌ های قبیلگی و فراروایت وهابیت بوده است.

گذار از وفاداری مبتنی بر قبیله به ملی ‌‌گرایی سعودی از دید تصمیم‌‌گیرندگان سعودی می ‌‌تواند به تقویت قدرت دولت که همواره بر وفاداری ‌‌های سنتی مبتنی بوده است کمک قابل توجهی در دوران جدید بنماید و نوعی هویت ملی مبتنی بر وطن ‌‌دوستی را برای سعودی ‌‌ها تضمین کند.

همچنین شکل‌‌ گیری این ملی ‌‌گرایی، قدرت بیشتری به دولت در برابر نهاد وهابیت می ‌‌دهد که از اواسط دهه 1970 میلادی تا قبل از اصلاحات اقتصادی چشم‌‌انداز 2030 عرصه اجتماعی را در تملک خود داشتند. در واقع هدف پنهان مقامات سعودی این است که جامعه را به قبل از دهه 1970 بازگردانند و این وضعیت فوق‌‌ العاده را که دهه ‌‌ها بر جامعه عربستان تسلط داشته است، به نفع قدرت سیاسی دگرگون سازند.

هدف سوم؛ مشروع سازی اقتدارگرایی شخصی

در این میان پاسخگویی زمان ‌‌مند و نه زمان‌‌ پریش به نیازهای جوانان و زنان در عصر جدید، همچنین در ارتباط با پروژه سیاسی محمد بن سلمان در ساختار هرم قدرت در عربستان سعودی است. بخش مهمی از صعود بن سلمان از سال 2017 تاکنون مدیون همین تغییراتی است که توانسته مشروعیت، مقبولیت و محبوبیت را برای او در میان شاهزادگان بوجود آورد.

با توجه به ماهیت قدرت در دوره کنونی که میل بیشتری به تمرکز در دستان وی دارد، مشروع‌‌ سازی این اقتدارگرایی شخصی امری کلیدی و اصلی در هموارسازی این مسیر است که می‌‌ تواند در ارتباط با مسائل و مشکلات خارجی نیز او را پشتیبانی کند.

هدف چهارم؛ بهبود و برندسازی تصویر بین المللی

و چهارمین هدف نیز بهبود چهره سنتی عربستان و برندسازی ملی از پادشاهی سعودی میان افکار عمومی، رسانه ‌‌ها، اتاق‌‌ های فکر و نهادهای مالی و تجاری در سطح بین‌‌ المللی است. تصویری که از عربستان به دنیا مخابره شده است، همواره به‌‌ عنوان منبع خشونت و تروریسم و پایمال کننده حقوق زنان، اقلیت ‌‌ها و دگراندیشان معرفی گردیده است.

تغییر این تصویر و غالب کردن تصویری مطلوب و بعضا فانتزی از عربستان کمک خواهد کرد تا هم چهره محمد بن سلمان پس از یک دوره رفتار تهاجمی تعدیل شود و هم زمینه برای توجه گردشگران و سرمایه‌‌گذاران به این کشور در رقابت با رقبا مساعد شود.