ابعاد سفر سلطان عمان به عربستان سعودی

مقدمه

تقویت همکاری‌های دو جانبه بین دو کشور در زمینه‌های مختلف و بحران یمن دو محور اصلی این سفر و مذاکرات پرونده هسته‌ای ایران و همکاری بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس از دیگر محورهای مورد بحث در این سفر بود. اهمیت زمانی این سفر نیز مصادف با ظهور اختلافات بین عربستان و امارات است که هفته گذشته در نشست اوپک پلاس بروز کرد.

همچنین گفت وگوهای احیای برجام در وین، مذاکرات ایران و عربستان سعودی به خصوص با انتخاب دولت جدید در ایران، از دیگر متغیرهای مرتبط با این سفر است. اگرچه بدر البوسعیدی وزیر خارجه عمان روز شنبه 10 جولای- 19 تیر در گفت وگو با روزنامه الشرق الاوسط درباره نقش عمان در میانجیگری میان ایران و عربستان گفت: «هیچ تلاشی را در این خصوص هدایت نمی‌کنیم. هرگونه گفت ‌و‌گوی منطقه‌ای باید از جانب خود کشورهای منطقه باشد. ما از این گام حمایت می‌کنیم و در راستای منافع جمعی کشورهایمان برای تحقق این گام، کشورها را تشویق می‌کنیم». بازار مشترک خلیجی، روادید واحد، همکاری در زمینه گمرکی، امنیت کشورهای شورای همکاری پس از خروج آمریکا از افغانستان نیز در نشست دو پادشاه مورد بحث قرار گرفت.

سلطان قابوس، سلطان متوفی سابق عمان نیز سال 1971 و در زمان عروج بر تخت سلطنت اولین سفر رسمی خود را به عربستان انجام داد. علی رغم رویکرد بی­طرفانه عمان در شورای همکاری خلیج فارس، اما مقامات مسقط همواره در تلاش بوده­اند تا میان ملاحظات بی طرفانه و برخی حساسیت های عربستان نوعی توازن ظریف ایجاد کنند.

ابعاد همکاری در حال ظهور

1. تشکیل کمیسیون عالی مشترک

در سفر سلطان عمان به عربستان سعودی نشست کمیسیون عالی مشترک دو کشور تشکیل شد. در هفته‌های گذشته شاهد دیدار‌ها و نشست‌هایی بین سران ریاض و مسقط بودیم که هدف آن‌ها تقویت همکاری‌های اقتصادی بود، به ویژه آنکه عمان در یک بحران مالی گرفتار شده که موجبات اعتراض‌هایی در آن کشورگردیده است. اوایل خرداد ماه دو شهر صحار و صلاله عمان شاهد اعتراضات معیشتی و معطوف به اشتغال بود. صحار از بنادر اصلی و مرکز تولید آلومینیوم و فولاد در عمان است که سال 2011 نیز همسو با خیزش های عربی شاهد تظاهرات بود.

بر اساس برنامه‌‍‌های ریاضتی دولت هیثم بن طارق، کمک‌ها و یارانه‌های دولتی کاهش و روند بازنشستگی زودهنگام افزایش یافته است و کارمندان جدید با حقوق‌های پایینی به کار گمارده می‌شوند و برای برخی خدمات دولتی، مالیات‌هایی اعمال شده است. از منظر عربستان، اعتراضات عمان امری نگران‌کننده است و به دلیل شرایط مشابه این کشور‌ها با عمان، این اعتراضات می‌تواند همانند سال 2011 قابلیت تسری داشته باشد. تماس تلفنی پادشاه عربستان با سلطان عمان در 5 خرداد 1400 بیانگر این دغدغه است که ریاض از گسترش دامنه اعتراضات به دیگر مناطق عمان نگران بوده است.

رکود اقتصادی و کاهش قیمت نفت در سال های اخیر موجب مجموعه ای از بودجه های نامتوازن و کسری شدید در بودجه عمان شده است. موسسات اعتبار سنجی «مودی» و «فیچ» در پیش بینی خود نسبت به وضعیت اقتصادی عمان گزارش داده اند که بودجه بخش دولتی عمان، به رغم اجرای اقدامات کاهش کسری بودجه، طی سه سال آینده به طور قابل ملاحظه ای کاهش خواهد یافت.

این مسئله، مسقط را به سمت دریافت وام خارجی ناگزیر کرده است. به نظر می رسد که عربستان سعودی به­­ عنوان اولین و اصلی ترین گزینه دریافت وام می تواند مطرح باشد و در سفر هیثم درخصوص چگونگی و کم و کیف آن صحبت شده است. همچنین موضوع سرمایه گذاری عربستان به ­خصوص باتوجه به طرحی که پادشاه عمان برای بیش از 32 هزار فرصت شغلی برای سال 2021 ارائه کرده است، از دیگر محورهای اصلی کمیسیون مشترک است.

اگرچه در این میان امارات به عنوان دومین شریک بزرگ اقتصادی عمان با سهم 34 درصدی از تجارت خارجی این کشور، نیز به عنوان گزینه دیگر روی میز است. با توجه به رقابت عربستان و امارات، جذب مسقط با وعده های مالی و سرمایه گذاری می تواند بین ریاض و ابوظبی شدت گیرد. در این چارچوب باید مترصد سفر مقامات اماراتی به عمان و دعوت از سلطان هیثم به دوبی و ابوظبی هم بود.

محور دیگری که در این سفر مطمح نظر است توسعه بندر الدقم است که عمان تلاش دارد آن را به عنوان مهمترین بندر در منطقه توسعه دهد. چرا که این مجموعه با زمینی به مساحت 1745 کیلومتر مربع به عنوان بزرگترین منطقه در خاورمیانه و شمال آفریقا از لحاظ اقتصادی به شمار می‌رود. در واقع با توجه به رقابت اقتصادی و خیز بازیگران شورای همکاری برای توسعه زیرساخت ها و ایجاد هاب های منطقه ای، هم افزایی و تکمیل­ گری این پروژه­ها مورد توجه قرار گرفته است. دولت عمان اعلام کرده که تا سال 2040 این شهر بندری جمعیتی 250 هزار نفری را با 150 هزار نیروی کار خواهد داشت که در طول نوار ساحلی به 70 کیلومتری امتداد خواهد داشت.

علاوه بر چین که مشارکت گسترده ای در توسعه این بندر دارد، هند، انگلیس، کره جنوبی و عربستان سعودی و کویت از دیگر سرمایه گذاران توسعه این بندر هستند. امارات عربی متحده یکی از اصلی ترین بازیگران مخالف توسعه این بندر است، چرا که توسعه آن از سوی بازیگرانی چون چین، می تواند نقش بنادر امارات به­ خصوص بندر جبل علی را از مرکزیت خارج کند.

                            ابوظبی نگران از توسعه همکاری های چین و عمان در بندر الدقم

از این منظر است که امارات در سفر سال 2019 رئیس جمهور چین تلاش کرد تا با امضای 13 موافقتنامه نگاه چین را معطوف به امارات سازد. به نظر می رسد عربستان سعودی یکی از بازیگرانی است که تلاش دارد با سرمایه گذاری در بندر الدقم هم وزن خود را در ساختار سیاسی جدید عمان افزایش دهد و هم با سرمایه گذاری در این بندر، موازنه را در روابط با نقش در حال افزایش اقتصادی امارات برقرار سازد. در این میان ریاض همچنین به دنبال آن است تا پروژه خط لوله نفت از منطقه الشرقیه را به بندر الدقم متصل کند. این پروژه‌ای قدیمی است و به زمان جنگ ایران و عراق باز می­گردد که قرار بود کویت و امارات هم در آن مشارکت داشته باشند. عربستان در حال بررسی این پروژه برای پرهیز از مخاطرات امنیتی موجود در تنگه هرمز است.

همچنین در سفر هیثم به عربستان طرفین در خصوص احداث یک راه زمینی استراتژیک به توافق رسیدند تا جاده‌ای مشترک به طول 800 کیلومتر را افتتاح کنند. این جاده مسافت بین دو کشور را بسیار کاهش خواهد داد. هدف از احداث این راه، تقویت حمل و نقل تجاری است که می‌تواند تاثیرات مثبتی روی سرمایه گذاران خارجی داشته باشد. این مسیر نزدیک‌ترین شهر عمان یعنی عبری را به منطقه الاحساء در شرق و جنوب شرق عربستان متصل می‌کند. قرار است عربستان در عبری یک شهر صنعتی ایجاد کند. این سفر همچنین همزمان شده است با اعلام زمان افتتاح اولین خط ارتباطی بین عربستان و عمان از سوی وزیر حمل و نقل این کشور که از کامل شدن این مسیر خبر داده است.

مبادلات تجاری عمان و عربستان در سه ماهه نخست 2021 به 570 میلیون دلار رسید که به نظر می رسد با توجه به توافقات کمیسیون مشترک، حجم تجاری دو کشور بتواند از 2 میلیارد دلار عبور کند. این مبادلات در سال 2020 نزدیک به 1.5 میلیارد دلار بود.

2. یمن

محور تعیین کننده دیگر در سفر هیثم به عربستان میانجیگری عمان در مذاکرات صلح یمن است. مسقط در طی ماه های گذشته علاوه بر برگزاری سلسله جلساتی بین مقامات بین المللی و غربی و انصارالله، تلاش­های خود را برای هماهنگی به منظور برگزاری جلسات سطح پایین بین ائتلاف عربی و انصارالله شدت بخشیده است. خبرگزاری رسمی عمان اواخر ماه مارس 2021 اعلام کرد که این کشور به همکاری نزدیک با عربستان سعودی و نمایندگان سازمان ملل و آمریکا در یمن و همه طرف‌های مربوطه جهت دستیابی به یک توافق سیاسی جامع ادامه می دهد.

ماه گذشته نیز سفرهای متقابل مقامات عمان و انصارالله و همچنین سفر وزرای خارجه ایران و عربستان به مسقط، نقش سلطان نشین عمان در پرونده یمن را سنگین کرده است. اگرچه وزیر خارجه عمان گفته هیچ ابتکار عملی را هدایت نمی کنیم. در این میان نزدیکی عمان به ایران نیز باعث خواهد شد تا عمان تلاش کند تهران را برای تحت فشار قراردادن انصارالله جهت پذیرش ابتکارات بین المللی و منطقه ای برای پایان جنگ و مشارکت در تشکیل دولت وحدت ملی یمن، ترغیب کند. این در حالی است که سیالیت تحولات میدانی یمن، تمرکز انصارالله بر استان راهبردی مارب و اختلافات در حال عمیق شدن شورای انتقالی جنوب و دولت منصور هادی، شکنندگی تلاش های عمان و سازمان ملل را افزایش داده است.

توصیه سیاستی

یکی از محورهای مهم سفر هیثم که می بایست مورد توجه تصمیم سازان و تصمیم گیران ایرانی قرار گیرد سرمایه گذاری های عربستان در بندر الدقم است. ایران به عنوان همسایه شمالی عمان غایب بزرگ بازار سرمایه­گذاری در این بندر است. این در حالی است که در عمان فرصت‌های سرمایه­گذاری برای ایرانی ها آسان تر از برخی دیگر از شرکت های خارجی است. وجود خطوط حمل و نقل دریایی مستقیم بین بنادر جنوبی ایران و عمان، کاهش مسیر و کاهش هزینه حمل و نقل، نزدیکی های فرهنگی و اجتماعی دو کشور، وجود ۹ خط حمل و نقل هوایی مستقیم از شهرهای ایران به مسقط که در نوع خود منحصر به فرد است، از جمله شرایطی است که فرصت ممتازی را برای سرمایه گذاری ایران برای حضور در طرح‌های بندر الدقم فراهم کرده است. نیاز است تا در دولت جدید توجه ویژه ای به دیپلماسی فعال اقتصادی همزمان با دیپلماسی فعال عربی و قرار دادن کشورهای عربی منطقه در شبکه روابط متقابل صورت گیرد.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .