سعودی 20 سال پس از 11 سپتامبر

عربستان امروز با عربستان 11 سپتامبر 2001 بسیار متفاوت است. همه 19 رباینده 11 سپتامبر ، به جز 4 نفر، شهروند سعودی بودند؛ عربستان زادگاه اسامه بن لادن رهبر القاعده و عقل مدبر حمله 20 سال پیش است. از آن زمان در این دو دهه گذشته، عربستان به مقابله با القاعده در خاک خود پرداخته، کتاب¬های درسی را بازنگری و برای مهار تأمین مالی تروریسم تلاش کرده و برای مبارزه با تروریسم با آمریکا شراکت دارد.

با این حال، عربستان تا 5 سال پیش، دست از ایدئولوژی دینی خود –یعنی وهابیت- که برپایه آن تأسیس شده و در داخل و خارج با تفسیری سختگیران از اسلام به ترویج آن پرداخته، برنداشت. برای شمار زیادی از مردم در ایالات متحده، عربستان برای همیشه با رویدادهای 11 سپتامبر، و ریزش برج¬های تجارت جهانی و مرگ نزدیک 3 هزار نفر، در پیوند خواهد بود.

سعودی حتی زمانی که به مبارزه با القاعده و حملات داعش پرداخت، حاکمان این کشور حق انحصاری سخنرانی و تأثیرگذاری بر جامعه را در ازای حمایت قوی از نظام پادشاهی، به روحانیون تندرو دادند.

با اعلام بازگشت به “اسلام میانه¬رو” از سوی محمد بن سلمان در سال 2017، این روند فروریخت؛ یک سال پیش از آن وی با حمایت پدرش، گستره اختیارات سازمان امر به معروف را محدود کرد. ولیعهد سعودی در اظهاراتی تلوزیونی گفت هویت سعودی مبتنی بر میراث اسلامی و عربی است. از سخنان او چنین برآمد که این دو (اسلامی و عربی) برابر هستند و نشان از تلاش بیشتر دولت برای تأکید بر هویت ملی سعودی داشت. علی الشهابی که با دیوان پادشاهی ارتباط دارد نیز می¬گوید رویه جدید سعودی به روحانیون اعلام می¬کند که تنها راه پیشرفت، میانه¬روی است.

اگرچه رژیم سعودی درتلاش برای تغییر تصورات از عربستان و بازسازی گذشته آن برای نسل-های جدید سعودی¬ها 2 دهه پس از 11 سپتامبر بوده، اما از لحاظ سیاسی همچنان سرکوبگر است. تغییرات پرشتاب محمد بن سلمان ، بخشی از تلاش¬های شتابان او برای یکپارچه سازی قدرت از طریق به حاشیه¬رانی مخالفان و سختگیری بر منتقدان مانند خاشقچی است. 

بروس ریدل پژوهشگر در بنیاد بروکینگز که 30 سال در سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا کار کرده می¬گوید روابط آمریکا و عربستان طی سال¬ها با تغییراتی جوهری همراه بوده، اما حتی در بهترین اوقات نیز تصور عربستان به عنوان بهترین دوست آمریکا، دشوار است.اگرچه سعودی همچنان با یک جامعه گشوده فاصله دارد ، اما ابر محدودیت¬های اجتماعی برای نسل¬های آینده درحال از میان رفتن است و کنسرت، سینما یا رانندگی زنان دیگر محال یا غیرقانونی نیست.

در دو دهه گذشته از 11 سپتامبر، ترکیب عربستان و جهان از طریق شبکه¬های اجتماعی و اینترنت بازچینش شده است. با این حال در عربستان همچنین تحول گسترده¬ای نیز در نسل¬ها رخ داده است. بیش از یک سوم ساکنان کشور کمتر از 14 سال ( متولد سال¬های پس از 11 سپتامبر) و بیش از 60% نیز زیر 35 سال هستند. همه آنها و حتی ولیعهد 36 ساله پس از حملات 11 سپتامبر متولد شده، و حتی سرنگونی شاه ایران و روی کار آمدن دولت مخالف با آمریکا، و نظام شیعی ضد سعودی را نیز ندیده¬اند. 

همان سال تندروهای سنی مکه را محاصره کردند. واکنش سعودی¬ها به این رویدادها، راه دادن تندروها در دولت و اجازه فعالیت بیشتر وهابیت در عربستان بود. جنگ قدرت میان ایران و عربستان در گرفت و با جنگ¬های نیابتی در سراسر خاورمیانه ادامه یافت. اخیرا نیز جنگ داخلی سوریه، سعودی و دیگر کشورهای عربی خلیج را به حمایت تسلیحاتی، مالی و انسانی از جهادی¬ها علیه شبه¬نظامیان شیعه مورد حمایت ایران ترغیب کرد.

اما تلاش واقدام مشترک آمریکا، عربستان و پاکستان در دهه 80 شاید امروز دارای پژواک بلندتری باشد؛ اسامه بن لادن و دیگر مجاهدان توسط سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا وعربستان مسلح و تأمین مالی شدند تا با شوروی¬ در افغانستان بجنگند. چند سال بعد بن لادن از پایگاه القاعده در افغانستان که طالبان از آن حمایت می¬کرد، درحال برنامه-ریزی برای حملات 11 سپتامبر بود.

به گفته “درغام” برای داوری عربستان، باید به منافع راهبردی فراگیری نگریست که روابط این کشور با آمریکا را تقویت کرده است. آمریکایی¬ها هنوز عربستان را مساوی با 11 سپتامبر می¬دانند. اما آمریکا و عربستان سال¬ها با هم شراکت و رابطه داشته¬اند.