چشم انداز پیش روی اوپک در سایه­ اختلافات عربستان و امارات

گرچه قابل کتمان نیست که نوع تاثیرگذاری و مشی کنونی اوپک با اوج آن در دهه هفتاد و به رخ کشیدن قدرت خود در آن زمان طبیعتا بسیار متفاوت است. با این­حال این سازمان توانسته نقش خود را به عنوان سازمانی از بزرگترین کشورهای صادرکننده­ی نفت حفظ نماید و حتی پیوست اوپک پلاس به آن نیز در جهت اقتضائات زمان و خواست اوپک برای حفظ قدرت خود ولو با اتحاد با کشورهای صادرکننده غیر اوپک بوده است.  با این­حال در سال های اخیر چندین اتفاق نقش اوپک را مورد خطر قرار داده است، از قدرت­گیری شیل آمریکا تا خروج قطر از اوپک و اکنون شروع چالش­های نفتی امارات و عربستان.

یکی از مهمترین سوالات حول اوپک همواره این است که آیا سازمانی با این حد ظرفیت (وجود بزرگترین صادرکنندگان نفت) توانسته از ظرفیت خود تا حد اعلا استفاده نماید و نهایتا همین شکل و شمایل کنونی را می توان برای آن متصور بود یا بیشتر؟. گرچه به راحتی نمی­توان به این سوال پاسخ داد، چراکه این ظرفیت بر بستری از منازعات سیاسی و فرقه­ ای بسیار وجود دارد که هر نوع رویکرد و چشم انداز اقتصادی را تحت تاثیر قرار می­دهد اما با این­حال می توان گفت حداقل در سیاست­ ها و رویه­ های کوتاه مدت، این سازمان می­ توانست قدرتمند و کارآمدتر باشد. به سبب نبود استراتژی منطقه­ ای مشترک، کشورهای اوپک نتوانسته اند از موقعیت و منابع خویش برای تاثیرگذاری بیشتر و تقویت همکاری استفاده کنند. به خصوص اینکه همواره یک چالش بزرگ اوپک را تحت تاثیر قرارداده است و آن تسری اولویت­ های امنیتی و سیاسی کشورهای عضو به رویکرد نفتی آن­ها بوده است که اخیرا در چالش میان عربستان و امارات خود را بار دیگر نشان داد این چالش در حالی تشدید شد که به تازگی اوپک درحال ترمیم پیامدهای ویران­کننده کرونا بر خود بود.

شیوع ویروس کرونا در ابتدای 2020 صنعت نفت جهان را به شدت تحت تأثیر قرار داد. با اعمال قوانین قرنطینه و ممنوعیت سفر و محدودیت مبادلات، تقاضای جهانی نفت به شدت کاهش یافت و قیمت نفت نیز کاهش یافت، در این بین اختلاف بین آمریکا (زمان دولت دونالد ترامپ) عربستان و روسیه نیز وجود داشت. پس از افزایش تولید روسیه، عربستان سعودی سعی کرد با ارائه قیمت پایین­تر از سایر اعضای اوپک پلاس بر روسیه فشار بیاورد و در نهایت مجبور شد تولید خود را افزایش دهد، سیاستی که باعث ایجاد شوک عرضه شد و همه کشورهای تولیدکننده نفت را تحت تأثیر قرار داد و سقوط فاحش قیمت نفت را به دنبال داشت. سرانجام در آوریل 2020، اوپک پلاس و مشخصا عربستان سعودی و روسیه با کاهش گسترده تولید نفت موافقت کردند. این توافق شامل کاهش تولید نفت به میزان 9.7 میلیون بشکه در روز در ماه مه و ژوئن 2020 بود و در ادامه کاهش به 7.7 میلیون بشکه در روز رسید و بار دیگر از ژانویه 2021 تا آوریل 2022 ، کاهش 5.8 میلیون بشکه در روز را توافق کردند. اعضای اوپک پلاس طرح کاهش را علی رغم اینکه اختلافاتی وجود داشت، پای بند بودند و نهایتا با این رویه درکنار امید رو به بهبود برای مهار کرونا در سال 2021،  قیمت نفت در مارس 2021 تقریباً یک سال بعد از شروع طرح کاهش تولید، به سطح قبل از کرونا رسید.

به دنبال بهبود شرایط جهانی و افزایش قیمت نفت، در اجلاس های بعدی اوپک، افزایش مرحله ای تولید نفت در مجموع دو میلیون بشکه در روز از ماه آگوست تا دسامبر 2021 و تمدید کاهش باقی مانده تا پایان سال 2022 به جای آوریل 2022 مطرح شد، طرحی که به مخالفت آشکار امارات متحده عربی انجامید. مخالفت امارات با عربستان شوک بزرگی را ایجاد نمود، هم برای بازارجهانی نفت و هم از نظر اینکه امارات همواره به عنوان متحد عربستان شناخته شده بود. جلسات اخیر اوپک و تکرار مخالفت علنی امارات دو چیز را نشان می­دهد ابتدا امارات دیگر نمی­خواهد در سایه­ عربستان باشد و برای خود نقش و قدرت منطقه ای تعریف ساخته و درعین حال امارات به عنوان یک کشور نفتی نقش مهمی در تصویر امارات از توسعه قدرت خود دارد و عملا نمایش قدرت خود را از اوپک که یک سازمان نفتی است شروع کرده است.

نگرانی امارات این است که بیش از سایر تولیدکنندگان نفت و حتی بیشتر از عربستان سعودی زیان می بیند. امارات متحده عربی مطرح ساخته که سهم خود در کل کاهش تولید اوپک پلاس را در آوریل 2020 با توجه به ظرفیت تولید روزانه این کشور در اکتبر 2018، یعنی حدود 3.1 میلیون بشکه در روز انجام داده است. از آوریل 2020، امارات متحده عربی به طور متوسط ​​2.55 میلیون بشکه در روز تولید کرده است، در نتیجه، حدود 18 درصد از کل ظرفیت تولید خود را کنار گذاشته است. امارات همچنین ادعا می­کند که در ظرفیت تولید خود سرمایه­گذاری کرده و آن را به 3.9 میلیون بشکه در روز افزایش داده است و اگر به تولید در همان سطح تولید روزانه خود ادامه دهد، حدود 35 درصد از ظرفیت تولید خود را عملا قربانی خواهد کرد. سهیل المزروعی وزیر انرژی و صنعت امارات متحده عربی اعلام داشته که ” ادامه توافق کاهش تولید تا پایان 2022 کاملا ناعادلانه است. امارات تاکنون به توافق کاهش تولید پایبند بوده اما ازین به بعد می­خواهد آن اصلاح شود چراکه با توجه به ظرفیت تولید (میزان ادعا شده از سوی امارات) با سطح تولید کنونی کاملا نامتوازن است”.

گرچه به نظر می رسد که اختلافات عربستان و امارات محدود و متاثر از سیاست نفتی دو کشور نیست اما آنچه مهم است این است که ادامه این اختلافات با توجه به شرایط کنونی بازار نفت، خیز جهان به سمت انرژی­ های سبز، پیامدهای بحران کرونا بر اقتصاد کشورهای نفتی، میل آمریکا برای کاهش قدرت اوپک و … می­تواند برای آینده اوپک گران تمام شود، به خصوص اگر تهدید امارات مبنی بر خروج از اوپک پلاس عملی شود می­تواند رویه ای شود برای دیگر کشورها که هرکشوری ناراضی بود خارج شود، به معنای اینکه هم قدرت اوپک را کاهش می­ دهد و هم اساس وجود اوپک را زیر سوال می­برد.

شکی نیست که عربستان سعودی و امارات دو قلوهای یکسان نیستند و دو کشور در مورد مسائل مختلف منطقه ای و بین­ المللی نظرات متفاوتی دارند و حتی سیاست ­های متفاوتی را دنبال می­کنند که ازآن جمله می توان تمایل کمتر امارات متحده عربی نسبت به عربستان سعودی برای آشتی با قطر و تمایل بیشتر برای توسعه روابط با اسرائیل را نام برد. همچنین دو کشور از گروه ­های مختلف در یمن و سوریه حمایت می­کنند. با این حال هنوز بسیار زود است که بتوان گفت این اختلاف نظرها کاملا اتحاد دو کشور را ازبین می ­برد، زیرا هیچ یک از آن ­ها باعث نشده است که دو کشور به طور مستقیم و اساسی با یکدیگر مخالفت کنند. اما حول نفت سرکشی امارات در برابر عربستان، می­تواند بروز رویه ­ای در اوپک باشد، اینکه دیگر آن اتحاد میان کشورهای صادرکننده وجود ندارد نه به این سبب که امارات به تنهایی توانایی زیر سوال بردن قدرت نفتی عربستان و اوپک را داشته باشد، اما مخالفت آن در شرایط کنونی و تهدید به خروج از اوپک پلاس عملا آینده اوپک را تهدید می­ سازد، سرنوشتی که جامعه ملل را در برابر رفتار ایتالیا و خروج از آن به یاد می آورد که چیزی جز اینکه تاییدی بر ناکارآمدی یک سازمان باشد نیست.

تنش­ های طی یک سال و نیم گذشته نشان می­دهد که منافع کشورهای عضو برخلاف هدف اوپک، به طور فزاینده ای در حال ظهور است و ثبات قیمت نفت را تهدید می­کند و بر ظرفیت یک دولت در سازمان کشورهای صادرکننده نفت برای تأثیرگذاری بر کل انرژی جهانی تاکید می­کند؛ کما اینکه یکی از مسائل مهم همه سازمان های بین المللی، تعامل بین حاکمیت و امنیت ناشی از عضویت در یک بلوک با منافع مشترک اعضای آن است. این درحالی است که عربستان سعودی و امارات با داشتن چشم اندازی مشابه برای منطقه و مواجهه با چالش­ های ژئوپلیتیک مشابه، به یکدیگر نیاز دارند و شاید اغراق نباشد که گفته شود آنها نمی­ توانند متحدی مطمئن تر از یکدیگر پیدا کنند، نیروهایی که اتحاد عربستان و امارات را ایجاد کرده اند هنوز محکم هستند. این اتحاد به احتمال زیاد در آینده قابل پیش بینی خود را حفظ خواهد کرد.  درعین حال اقتصاد هر دو کشور متاثر از همه­گیری کرونا آسیب دیده است. مطابق آمار صندوق بین المللی پول، اقتصاد دو کشور به ترتیب 4.1 و 5.9 درصد کاهش یافته است و هر دو کشور به شدت به صادرات نفت و فرآورده های نفتی وابسته هستند که 80 درصد صادرات عربستان و 55 درصد صادرات امارات متحده عربی را تشکیل می دهد. بنابراین افزایش 45 درصدی قیمت نفت از اوایل سال 2021 (به بیش از 70 دلار در هر بشکه) برای دو اقتصاد بزرگ در خاورمیانه قابل اغماض نیست.  این درحالی است که هردو کشور وارد متنوع سازی جریان اقتصاد خود برای کاهش به صنعت نفت شده اند که دراین راستا کسب درآمد نفت برای تزریق به بخش های غیر نفتی را جز ضرورت های بقای اقتصادی خود می­دانند.

گرچه در نهایت برای حل این اختلاف، اوپک پلاس با افزایش سهمیه تولید جدید  از می ۲۰۲۲ برای چند عضو از جمله امارات، عربستان، روسیه، کویت و عراق موافقت کرد؛ اما تا زمانی که حفظ منافع ملی بر منافع مشترک اوپک ترجیح داده شود، مشخص نیست که چگونه اوپک پلاس می­ تواند اهداف اساسی خود را پیش ببرد؟، در چنین شرایطی، اوپک پلاس چه ​​نقشی در تنظیم بازارها یا تأمین منافع مشترک کشورهای عضو دارد؟ این سوالات احتمالاً در آینده با روشن شدن حد اختلاف یا اتحاد امارات و عربستان پاسخ داده می­شود، گرچه بروز تنش کنونی بین عربستان و امارات نشان­ دهنده­ تغییری در فضا و ساختار اوپک است که کشورهای اوپک پلاس باید برای آن آماده باشند، روی دیگر این قضیه این است که سایر کشورهای عضو اوپک آنچنان متعهد به ساختار اوپک و رویه­ آن باشند که تا چند سال آینده، اوپک با هر تعداد اعضا به سبب اهمیت این اعضا در تولید و صادرات نفت همچنان کارتلی پر قدرت پای برجا بماند، در عین اینکه نباید نقش روسیه را در این میان نادیده گرفت. روسیه گرچه با عربستان اختلاف دیدگاه داشته اما به نظر می­رسد حفظ ساختار کنونی اوپک فعلا در جهت منافع روسیه به ­خصوص در برابر آمریکا قراردارد و خواهان حفظ این ساختار است. همچنین فراتر از تحولات اخیر، مسئله تغییرات آب و هوایی و عزم کشورها برای حرکت درمسیر انرژی سبز سایه‌ عظیمی بر صنعت نفت انداخته است. به نظر می ­رسد آنچه در آینده انتظار اوپک را می کشد، شروع وضعیت جدیدی است، اعضای اوپک پلاس باید از این شوک­ های کوتاه مدت خود را برای کاهش طولانی مدت تقاضا آماده سازند.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .