حرکت ترکیه و ارمنستان به سمت عادی سازی روابط
اما نکته مهم اینجاست که به نظر می رسد که ارمنستان قصد دارد پیش از عادی سازی روابط با آذربایجان، با برادر بزرگ‌تر (ترکیه) روابط را عادی کند. مسائل بین ارمنستان و ترکیه، لزوماً مسائل بین آذربایجان و ارمنستان نیست و باوجود مشابهت ها، این مسائل در دو دسته متفاوت جا می گیرند. تحولات اخیر قره باغ و آزادسازی بخش اعظمی از این منطقه می تواند سرآغازی برای توسعه جمهوری آذربایجان و ارمنستان و بهبود روابط اقتصادی این کشور با ترکیه بر مبنای حقوق بین الملل و قراردادهای تاریخی فی ما بین باشد.
پیشینه روند عادی سازی
ادعاهای ارضی علیه ترکیه و همچنین مسئله نسل‌کشی ارامنه دو موضوعی است که ارامنه علیه ترکیه در صدسال گذشته در محافل جهانی پیگیری کرده اند. در سال 2009 با تشویق ایالات متحده دو کشور پشت میز مذاکره نشستند و توافقاتی حاصل شد که این خبر با واکنش سختی در باکو پایتخت آذربایجان مواجه شد. دولت دستور داد همه پرچم های ترکیه را به نشانه خیانت از خیابان شهدای باکو که مزار و یادمان برخی کشته شدگان لشکر ترک در اواخر عثمانی آنجا دفن است، جمع کنند.
واشنگتن در دهه گذشته تلاش داشته از اهرم دیپلماتیک خود برای احیای روند آشتی بحرانی بین آنکارا و ایروان که در سال 2009 آغاز شد، استفاده کند. دو کشور در ابتدا بر سر گستره اقدامات اعتمادسازی، از جمله ایجاد کمیسیون مورخان برای بررسی دوره بحث برانگیز در سال 1915 و همچنین اقدامات عملی تر مانند باز کردن مرز زمینی مذاکره کردند. بااین حال، در نهایت این ابتکار به دلیل واکنش شدید آذربایجان، شکست خورد.
اما حالا و در سال 2021 به طور متناقض، پیامدهای جنگ دوم قره باغ را می توان در این زمینه به عنوان یک فرصت برای احیای روابط در نظر گرفت. در نتیجه احیای مجدد حاکمیت آذربایجان بر بخش قابل توجهی از قره باغ، شرایطی که باعث شد ترکیه مرزهای زمینی خود را با ارمنستان ببندد – یعنی اشغال قره باغ- که در شرایط کنونی منسوخ شده است. بنابراین باز کردن مرز زمینی برای آنکارا در شرایط جدید آسان تر است.
واکنش های مقامات سیاسی به عادی‌سازی
درست در اولین هفته های پایان جنگ، وزیر خارجه ترکیه از امکان عادی سازی روابط دیپلماتیک کشورش با ارمنستان سخن گفت. «مولود چاووش اوغلو» گفت که ترکیه سرانجام می تواند روابط خود را با ارمنستان عادی کند و ارمنستان و مردم این کشور از این عادی سازی روابط بهره مند خواهند شد. اردوغان هم مرداد ماه گذشته در اظهارنظری گفت «پس از پایان اشغال قره باغ، پنجره جدیدی برای ایجاد صلح پایدار در منطقه باز شده است؛ اعلام کردیم که اگر ارمنستان این موضوع را بررسی کند، ما نیز آنچه را باید، انجام خواهیم داد.»
اردوغان پس از جنگ قره باغ از پلتفرم همکاری 6 جانبه بین جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، گرجستان، روسیه و ایران خبر داده بود که این پیشنهاد مورد استقبال همه کشورهای این طرح غیر از گرجستان قرار گرفته است.
نخست‌وزیر ارمنستان هم 5 شهریور1400 گفت کشورش آماده عادی سازی روابط با ترکیه بدون هیچ پیش شرطی است. «نیکول پاشینیان» گفت: ما در گذشته هم آماده بودیم بدون هیچ پیش شرطی روابط خود را با ترکیه بهبود بخشیم و اکنون نیز آماده ایم که بین آنکارا و ایروان اعتماد متقابل ایجاد کنیم و روابط خود را بدون پیش شرط ادامه دهیم.
این عادی سازی مورد استقبال روسیه هم قرار گرفته و سرگئی لاوروف وزیر خارجه این کشور با تأکید بر این که جنگ در قره باغ به پایان رسیده گفت: «پس از پایان جنگ در قره باغ، پایه ها برای روند سیاسی، رفع انسداد همه مسیرهای حمل و نقل و روابط اقتصادی گذاشته شده است. به نظر من کاملاً منطقی است اگر همکاران ترک و ارمنی ما تلاش خود را برای عادی سازی روابط از سر بگیرند.»
ماریا زاخاروا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه نیز از تلاش های ترکیه و ارمنستان برای بهبود روابط دوجانبه استقبال کرد و خواهان احیای روند پروتکل های زوریخ امضاء شده در 2009 شد و فاش کرد که در حصول توافق ترکیه و ارمنستان در سال 2009، روسیه خدمات فراوانی کرده بود.
نشانه های جدید از عادی سازی روابط
پس از به اوج رسیدن تنش ها در قفقاز جنوبی بر سر وضعیت مناطق مرکزی قره باغ، کریدورهای مواصلاتی و تعیین حدود مرزی دو کشور، ارمنستان پالس های مثبتی را نسبت به تداوم مذاکرات فرستاده است که می تواند گام مهمی در کاهش تنش موجود باشد.
ارمنستان اعلام کرده که برای تعیین حدود مرزی با آذربایجان آماده مذاکره است. هیچ کدام از مقامات جمهوری ارمنستان در سالروز اعلان استقلال قره باغ (۲سپتامبر ۱۹۹۱) شرکت نکردند؛ هرساله مقامات بلندپایه ارمنستان از جمله نخست وزیر این کشور با حضور در خانکندی مرکز قره باغ این مراسم را جشن می گرفتند، اما امسال هیچ مقام رسمی ارمنستان وارد قره باغ نشد. با توجه به ارسال چنین پالس های مثبتی و همچنین تأکید بر اجرای طرح های زیرساخت اقتصادی، برخی از کارشناسان بر این باورند که ارمنستان برای گشایش کریدور زنگه زور نیز (که مورد مخالفت ایران است) می تواند اعلام آمادگی کند. نخست‌وزیر ارمنستان اعلام کرده است که برای عادی سازی روابط این کشور با ترکیه مانعی نمی بیند و برای آن اعلام آمادگی کرده است. در یک حرکت نمادین، پرواز باکو- استانبول هواپیمایی ترکیه، به شماره پرواز TK335 اوایل هفته گذشته برای اولین بار از آسمان ارمنستان استفاده کرد. این هواپیماها قبلاً از آسمان گرجستان و ایران برای طی این مسیر استفاده می کردند.
موارد مورد انتظار برای آغاز مذاکرات
مذاکرات دو کشور احتمالاً از مبادلات اقتصادی و رفع تحریم ورود کالاهای ترک به ارمنستان آغاز خواهد شد. بازشدن مرزهای دو کشور هم زمان با افتتاح گذرگاه مرزی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز احتمالاً مهم ترین اقدام در دور نخست مذاکرات خواهد بود.
یکی از زمینه های احتمالی مذاکرات آنکارا و ایروان که در مذاکرات 2009 نیز مورد توجه بود و می تواند در مذاکرات جدید نیز در دستور کار قرار بگیرد، مربوط به افزایش ایمنی و امنیت نیروگاه هسته ای «متسامور» است که بنا به گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی و کمیسیون اروپا “نمی‌تواند برای رعایت استانداردهای ایمنی هسته ای شناخته شده بین المللی ارتقا یابد و تعطیلی و خلع سلاح امن آن یک هدف کلیدی است. ” متسامور تنها 36 کیلومتر با مرز ترکیه فاصله دارد، به این معنی که هرگونه حادثه هسته ای که بر راکتور آن تأثیر بگذارد – که از نظر فناوری شبیه نیروگاه چرنوبیل است – خطرات عظیمی برای ترکیه نیز ایجاد خواهد کرد.
نتیجه گیری
پاشینیان برای عادی سازی روابط با ترکیه و آذربایجان مصمم است؛ این اراده ریشه در تصمیم او برای نجات اقتصاد ارمنستان و بازکردن مرزهای این کشور دارد. این پیام مدام از باکو و آنکارا به پاشینیان منتقل می شود که اگر می خواهی ارمنستان را به کشور توسعه یافته تبدیل کنی، باید با آذربایجان و ترکیه از در صلح درآمده و در این مسیر به اکثر خواسته های آنان پاسخ مثبت بدهی. ایالات متحد آمریکا و اتحادیه اروپا هم از این تصمیم استقبال خواهند کرد. روسیه هم به‌دنبال عملی شدن عادی سازی است.
دو کشور ابتدا در موضوعاتی ساده تر همانند تسهیل تبادلات تجاری، رفع تحریم ورود اجناس ترک به ارمنستان، آغاز کار کمیته مشترک تاریخ نویسان یا روند فنی کنترل نیروگاه موتسامور توافق خواهند کرد.
مسائل اساسی اختلافی بین ترکیه و ارمنستان همانند کشتار ارامنه در جریان جنگ جهانی دوم و شناسایی آن به عنوان نسل کشی، کماکان به قوت خود باقی خواهد ماند و مواردی از این دست مسئله هایی نیستند که در کوتاه مدت قابل حل باشند. سالیان سال، محافل ارمنی دولت ترکیه را متهم کرده اند که مناطق غربی ارمنستان (سرزمین‌های آرارات) را به تصرف در آورده و ترک های ساکن این منطقه، از آسیای مرکزی و سرزمین قفقاز به این منطقه کوچانده شده اند. این مسائل یک شبه و با یک سخنرانی پاشینیان قابل حل نیست. از سوی دیگر محافل تندرو در دو کشور به آسانی زیر بار این عادی سازی نخواهند رفت. رهبران احزاب مخالف دولت در ارمنستان دست به اعتراضات گسترده خواهند زد و این امر می تواند واکنش افراطی ها در تهدید پاشینیان به ترور و حتی اقدام به ترور را به همراه داشته باشد.
منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .
- برچسب ها: آمریکا, اتحادیه اروپا, اردوغان, ارمنستان, اندیشکده, اندیشکده جریان, ترکیه, جریان, جنگ قره باغ, عادی سازی روابط
اندیشکده جریان، جریانی است نواندیش از جوانانی که باور به تحول در حوزه سیاست ورزی جهانی دارند.
جمعی از جوانان تحصیلکرده در رشته های علوم سیاسی و علوم اجتماعی و ارتباطات و اقتصاد و باورمند به اصول اخلاقی شریعت رهایی بخش حضرت دوست گرد هم آمده اند تا با انگیزه های غیر انتفاعی و غیر جناحی جهت بهبود اوضاع حیات جمعی بشر به تشریک مساعی پرداخته و با رویکردی دانش بنیان، مسئله محور، زمینه نگر و آزاداندیشانه امکان ایجاد یک هویت جمعی فضیلت خواهانه و معطوف به بازاندیشی در سیاست های جهانی را فراهم آورند.
