دیدار قریب ‌الوقوع سران روسیه، آذربایجان و ارمنستان و توافقات احتمالی

مفاد توافق احتمالی پیش‌ رو

گمانه‌ زنی ‌ها در خصوص آنچه در این مذاکرات خواهد گذشت، جریان دارد. بیشترین نظرات درخصوص توافق احتمالی است که حول تعیین مرزهای ارمنستان و آذربایجان، بعد از بازگشت جمهوری آذربایجان به مرزهای 1990 (زمان فروپاشی شوروی) انجام خواهد پذیرفت. موضوعی که بسیار پیچیده است و در کنار ولع سیری‌ ناپذیر الهام علی ‌اف برای تصاحب روستاها و پیشروی تا منطقه سیونیک (زنگه‌ زور)، آزمونی در داخل برای پاشینیان است. زمینه ‌سازی برای مذاکرات تعیین مرزها، در بیانیه ‌ای که رهبران سه کشور در نوامبر سال گذشته به تصویب رساندند آمده است.

رسانه ‌ها از تصویب دو سند در دیدار احتمالی سران سه‌ کشور سخن می­ گویند؛ سند نخست مربوط به ترسیم و تحدید خطوط مرزی خواهد بود که براساس آن ایروان و باکو مرزها و تمامیت ارضی یکدیگر را براساس نقشه های دهه 1920 ستاد کل اداره کل دفاعی اتحاد شوروی به­ رسمیت می ­شناسند و سند دوم که مفاد آن در چارچوب آخرین نشست معاونان نخست وزیر سه کشور، تقریباً نهایی شده است به گشایش مسیرهای ارتباطی در منطقه، جاده-کریدورها و از جمله برقراری ارتباط میان جمهوری آذربایجان و نخجوان می پردازد.

نهم نوامبر سالگرد امضای اعلامیه سه جانبه توسط نیکول پاشینیان، الهام علی­ اف و ولادیمیر پوتین است که بر آن اساس جنگ پایان یافته و آتش بس برقرار شد و به همین منظور تاریخ دیدار سران این روز انتخاب شده است.

مسائل کلیدی پیرامون تحدید مرزها و گشایش کریدور

اما درباره آنچه احتمال می ‌رود توافق روی آن صورت بگیرد، پیچیدگی ‌هایی وجود دارد. پیچیدگی مرزهای زمان شوروی و ولع باکو برای داشتن دست برتر در برابر ایروان که پس از پیروزی با تبلیغات رسانه‌ ای همراه شده، دو مانع اصلی است. این دو مسئله تاکنون مانع از توافق بر سر تعیین حدود مرزی و نشانه گذاری و علامت‌ گذاری مرزها شده است. باید دید آیا طرفین به نقشه ‌های شوروی سابق راضی خواهند شد؟

ولادیمیر پوتین روزهای گذشته به این نقشه ­ها اشاره کرده بود. سخنرانی او در باشگاه والدای موضوع سرنوشت روستای کرکی در نخجوان و هفت روستای شهرستان قزاق و نیز روستای باشکند شهرستان “گدابیگ” ( روستایی که ارمنستان آن را متعلق به خود می‌ داند و در مقابل واگذاری روستاهای مورد مطالبه باکو خواهان بازپس گیری آن از جمهوری آذربایجان است) را بار دیگر مطرح کرده است. سخنان پوتین مبنی بر اینکه “نقشه‌ هایی که مرز بین جمهوری‌های شوروی را در آن دوره نشان می ‌دهد، در ستاد کل ارتش روسیه موجود است” گویاست که تعیین حدود مرزی بر اساس کدام نقشه ‌ها خواهد بود.

ارمنستان در مقابل هشت روستای مورد مطالبه جمهوری آذربایجان، روستای “باشکند” در شهرستان گدابیگ را می‌ خواهد که برونگان ارمنی­ نشین در اتحاد جماهیر شوروی محسوب می‌ شد که به احتمال زیاد طرفین به خواسته یکدیگر در حضور پوتین رضایت خواهند داد.

اما محافل سیاسی در باکو در تداوم فشار برای قبول کمترین تعهد، بر علیه این توافق احتمالی موضع می ‌گیرند. «آرزو نقی‌اف» نماینده مجلس جمهوری آذربایجان ضمن مخالفت با بازگرداندن روستای “باشکند” به ارمنستان گفت : «نکته اصلی این است که فردی که در باشگاه والدای این سوال را از پوتین پرسیده است، نماینده ایران بوده است. ممکن است در طرح این سوال انگیزه ‌های سیاسی وجود داشته باشد. از پاسخ پوتین مشخص شد که هیچ دخالت خارجی در این فرآیندها نباید وجود داشته باشد. این موضوع با کمک روسیه حل خواهد شد!»

همچنین «عزیز علی بیگلو» رئیس واحد مطبوعاتی مرکز تحقیقات اجتماعی آذربایجان نیز گفته: «باید نقشه ‌های مرجع وجود داشته باشد. مرز بین جمهوری­ های شوروی در آن زمان هرچه بوده، در ستاد کل نیروهای مسلح روسیه وجود دارد. وقتی آن نقشه ­ها کشیده شدند، جمهوری خلق آذربایجان که 114 هزار کیلومتر مربع وسعت داشت، در اتحاد جماهیر شوروی به 86.6 هزار کیلومتر مربع رسید. در این میان، 28 هزار کیلومتر مربع اختلاف وجود دارد. بخش اعظم این نیز سرزمینی است که به ارمنستان داده شده است. البته سرزمین­ هایی نیز به گرجستان داده شده است. یکی از سوالات اصلی در حال حاضر این است که تعیین حدود  مرزها بر اساس کدام نقشه­ ها انجام می ‌شود. اگر به نقشه ­ها استناد می­ شود، باید به محدوده جمهوری آذربایجان اتحاد جماهیر شوروی  که در 27 آوریل 1920 تأسیس شده است، ارجاع شود!»

پیامدهای توافق احتمالی در ارمنستان

توافق احتمالی حتی با حداقل قبول انتقال خاک از ارمنستان به آذربایجان می‌ تواند اپوزیسیون دولت پاشینیان را که بعد از شکست در انتخابات زودهنگام ساکت شده‌ اند بار دیگر به میدان بیاورد و کشور را مجددا به سمت بحران سیاسی هدایت کند.

با انتشار اخبار توافق احتمالی ارمنستان با آذربایجان درباره مرزها و کریدور، روبرت کوچاریان رئیس جمهوری سابق ارمنستان و رهبر ائتلاف “ارمنستان” شروع مقاومت ملی در ارمنستان را اعلام کرد. او  مردم را به حضور در میدان آزادی ایروان در روز 8 نوامبر فراخواند. در اطلاعیه ‌ای که از سوی ائتلاف مخالف دولت “ارمنستان” منتشر شد، آمده: ” شهروندان گرامی، این تجمع برای عزّت و سازماندهی مقاومت است. با حضور خود در میدان آزادی ایروان اعلام کنید که مخالف واگذاری ارمنستان به ترک‌ ها، خالی کردن قره‌ باغ از ساکنانش، ثروت دزدی حاکمان و شکستی جدید برای کشورمان هستید.”

           روبرت کوچاریان رهبر جریان اپوزیسیون «ارمنستان» هموطنانش را به سازماندهی مقاومت فراخوانده است

ائتلاف پارلمانی “مفتخرم” به رهبری آرتور وانتسیان هم اعلام کرده است که به همراه هواداران خود در این تجمع شرکت خواهد کرد. در صورت شرکت سرژ سرکیسیان رهبر در سایه ائتلاف پارلمانی “مفتخرم” در این تجمع، دو رئیس جمهوری سابق ارمنستان پس از سال ­ها در کنار یکدیگر در تجمع مردمی و در انظار عمومی حضور خواهند یافت.

رایزنی‌ های ترکی-روسی                  

در عین حال در چند روز مانده به موعد مذاکرات، سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه و مولود چاووش‌ اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در دیداری دوجانبه در حاشیه نشست سران گروه 20 در شهر رم دورنمای راه‌ اندازی مکانیزم منطقه‌ای در ترکیب 3+3 (شامل سه کشور منطقه: جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و سه همسایه بزرگ آنها: روسیه، ایران و ترکیه) را بررسی کردند.

شکل گیری همکاری‌ های شش‌ جانبه ‌ای در ترکیب 3+3 با مشارکت جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، روسیه، ایران و ترکیه پیشنهاد الهام علی ‌اف و رجب طیب اردوغان، رؤسای جمهوری آذربایجان و ترکیه است که روسیه هم از آن حمایت می کند.

منابع پژوهش در دفتر اندیشکده موجود است .