سایه تنش ها بر روابط اردن و رژیم صهیونیستی

در twitter به اشتراک بگذارید
در whatsapp به اشتراک بگذارید
در telegram به اشتراک بگذارید

بحران چند سال اخیر در روابط بین اردن و رژیم صهیونیستی که اغلب حول محور موضوعاتی چون مسجد الاقصی، قضیه فلسطین و دره رود اردن می‌چرخد، با تحولات روزهای آخر سال گذشته به اوج خود رسید. روز 20 اسفند سال گذشته حسین بن عبدالله دوم ولیعهد اردن هنگامی که قصد داشت به مناسبت مبعث پیامبر اسلام به بیت المقدس سفر کند ماموران مرزی رژیم صهیونیستی به علت «اختلاف نظر بر سر تمهیدات امنیتی» اجازه عبور ولیعهد و تیم حفاظتی او را ندادند. علت ممانعت نیروهای رژیم صهیونیستی از حضور ولیعهد اردن چنین عنوان شد که شمار افراد حاضر در تیم حفاظتی حسین بن عبدالله دوم از میزان توافق شده بین امان و تل آویو تجاوز (دو برابر حد مجاز) کرده است.

اردنی‌ها درحالی که مسائلی از این قبیل را در دست کم 4 سال اخیر به وفور مشاهده کردند، اقدام اسرائیلی‌ها را بی پاسخ نگذاشتند و فردای همان روز که بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم صهیونیستی برنامه سفر به امارات برای دیدار با محمد بن زاید را داشت، مجوز عبور پرواز هواپیمای حامل وی از حریم هوایی اردن را با تاخیر صادر کردند که همین امر منجر به لغو سفر نتانیاهو به ابوظبی شد. البته به نظر چنین حرکت تلافی جویانه‌ای فقط مربوط به ممانعت از حضور ولیعهد اردن در بیت المقدس نمی‌شود بلکه امان تمام اقدامات چند سال اخیر دولت نتانیاهو علیه خود را با ضربه به بی بی جبران کرد و سفر مهم و به نوعی انتخاباتی او به امارات را در فاصله چند روز مانده به انتخابات پارلمانی اسرائیل به تعویق انداخت.

تقریبا یک ماه پس از وقوع حوادث مزبور، دستگیری حمزه برادر ناتنی عبدالله دوم در نیمه فروردین ماه به اتهام تلاش برای طرح ریزی یک کودتا فضای داخلی امان را به شدت امنیتی و آشفته ساخت. این مساله به منزله یک حمله به امنیت ملی رژیم صهیونیستی نگرانی عمیقی را در داخل محافل امنیتی این رژیم به وجود آورد؛ چراکه تل آویو ثبات پادشاهی اردن هاشمی را بخشی مکمل و هم افزا در چارچوب دکترین امنیت ملی خود می‌پندارد.

به رغم تشدید تنش‌ها در هفته های اخیر به دلیل موارد فوق الذکر، مناسبات طرفین برای دهه های متمادی الگویی متفاوت را پیش روی کارشناسان این حوزه قرار می دهد. همکاری‌های امنیتی و اطلاعاتی تل آویو- امان با شکل گیری توافق صلح در سال 1994 بهبود یافت و درحالی که روابط دیپلماتیک از کیفیت خوبی برخودار نبود اما دو طرف در راستای حفظ ثبات و امنیت خود همکاری نظامی و امنیتی بسیار نزدیکی را تجربه کردند.

برای درک بهتر چگونگی روند حاصله در روابط اردن و رژیم صهیونیستی به مصاحبه عبدالله دوم در اکتبر 2009 (مهر- آبان 1388) رجوع می‌کنیم که وی با گذشت تقریبا چند ماه پس از روی کار آمدن نتانیاهو با ابراز ناامیدی نسبت به معاهده صلح امضا شده در سال 1994 اعلام کرد «روابط ما در حال سرد شدن است.»

با آغاز انتفاضه فلسطینیان در سال 2015، اردن اقدامات امنیتی تل آویو را باعث برافروخته شدن آتش درگیری‌ها عنوان نمود. امان پیش از این در سال 2014 به دنبال ورود نیروهای امنیتی اسرائیلی به صحن مسجد اصلی مجموعه مسجد الاقصی و استفاده از نارنجک صوتی سفیر خود را برای مدت 3 ماه از تل آویو فراخواند.

تنش ها در گام بعدی با حادثه حمله سال 2017 به سفارت رژیم صهیونیستی در اردن پیچیده تر شد. نتانیاهو در روزهای پس از این واقعه از یک نیروی گارد امنیتی رژیم بخاطر شلیک به دو شهروند اردنی (که منجر به شهادت آنها شد) قدردانی نمود تا خشم افکار عمومی اردنی ها را برانگیزد. به رغم اینکه تل آویو به قربانیان این حادثه غرامت 5 میلیون دلاری پرداخت کرد اما درخواست اردن برای تسلیم و محکومیت فرد محافظ در محاکم قضایی اردن را رد کرد.   

                                     تقدیر نتانیاهو از گارد حافظ سفارت رژیم در امان

اتفاق دیگری که در همان سال جنجال بسیاری برپا کرد آزادی احمد دقامسه سرباز اردنی بود که در سال 1997 در جریان اولین دوره نخست وزیری نتانیاهو 7 دختر بچه مدرسه‌ای را در «جزیره صلح» به هلاکت رسانده بود. مدت محکومیت وی 25 سال بود اما با درخواست اردنی‌ها دقامسه پس از 20 سال آزاد شد و هنگام آزادی با وجود اینکه از سوی رژیم تهدید به ترور شده بود آنها را فضولات انسانی (human garbage) خواند.

در نوامبر سال 2019 (آبان- آذر 98) در امتداد تنش های فوق الذکر، عبدالله دوم پادشاه اردن هاشمی با درخواست رژیم به منظور تمدید قرارداد اجاره اراضی خود در منطقه الباغوره و الغمر که طی معاهده صلح سال 1994 بدان دست یافته بود، خودداری کرد. سپتامبر همان سال دستگیری دو تن از شهروندان اردنی به اتهام فعالیت تروریستی نیز بر دامنه بحران در روابط تل آویو- امان افزود.

عبدالله دوم یک دهه بعد از مصاحبه خود در اکتبر 2009 بار دیگر به دنبال مجموعه‌ اتفاقات مشروح که منجر به فراخواندن سفیر اردن از اسرائیل شد، در نوامبر 2019 روابط بین امان و تل آویو را در پایین ترین سطح توصیف کرد. به نظر می رسد طرفین اگرچه در مسائل امنیتی در برخی موارد همکاری مناسبی را صورت داده اند اما به لحاظ سیاسی قضیه فلسطین و تولیت مسجد الاقصی اخیرا با چرخش اسرائیل به سمت کشورهای دیگر عربی در چارچوب توافق صلح ابراهیم، بر آتش این بحران دمیده است.

تحلیل وضعیت فعلی

تکرار انتخابات پارلمانی رژیم صهیونیستی در دو سال گذشته اوضاع را وخیم تر کرده و اردن احساس می‌کند در این برهه زمانی در مانور سیاسی نتانیاهو تبدیل به یک ابزار کاربردی شده است. نتانیاهو در برخی موارد برای جلب نظر راستگرایان در سرزمین‌های اشغالی وارد تنش با اردن شده و ضرباتی را به این کشور وارد کرده است. مشاوران نخست وزیر رژیم صهیونیستی اخیرا اردن را یک کشور در حال تضعیف خواندند که وابستگی آن به اسرائیل به تدریج رو به افزایش است. در همین راستا نتانیاهو تنها پس از سفر نماینده دولت بایدن به بیت المقدس با درخواست کمک اردن برای تامین حق آبه این کشور پاسخ مثبت داد. عبدالله دوم در آستانه انتخابات پارلمانی رژیم صهیونیستی یک تماس تصویری مخفیانه با بنی گانتز وزیر دفاع رژیم صهیونیستی نیز برقرار کرد، اما بر اساس گزارش‌ها درخواست‌های مکرر نتانیاهو را برای دیدار و گفتگو نپذیرفت؛ چرا که برای اردنی‌ها مشخص است که هر گونه درخواست از جانب بی‌ بی در راستای اهداف انتخاباتی او قرار می‌گیرد. بنی گانتز حتی پس از اقداماتی که از سوی مقامات امان تلاش برای کودتا در پادشاهی اردن هاشمی عنوان شد، اعلام کرد اسرائیل در صورت لزوم آماده کمک به اردن است.

علاوه بر ناخرسندی های ذکر شده اردن از دولت نتانیاهو، نگرانی از تجدید نظر در وضع موجود مسجد الاقصی به تنش‌ها در روابط طرفین دامن زده است. عبدالله دوم در سال 2019 اذعان داشت که وی برای تغییر نقش تاریخی اردن به عنوان متولی مکان‌های مقدس شهر قدس تحت فشار است، هرچند که محافظت از این اماکن را یک خط قرمز برای کشور خود می داند.

ایمن صفدی وزیر خارجه اردن نیز پس از اتفاقات رخ داده حول مخالفت نیروهای امنیتی اسرائیل با ورود ولیعهد این کشور به سرزمین‌های اشغالی در یک کنفرانس خبری اعلام کرد: «آنهایی که بخاطر نگرانی‌های انتخاباتی با منطقه و حق مردم آن برای زیستن در صلح، بازی می‌کنند اعتماد لازم برای پایان بخشیدن به منازعه حاضر را از بین می‌برند.»

                              ایمن صفدی وزیر خارجه اردن در کنفرانس خبری در برلین 10 مارس 2021

صفدی با اشاره به اینکه ولیعهد اردن قصد یک سفر مذهبی به مسجد الاقصی و انجام فرایض به مناسبت شب مبعث پیامبر را در آنجا داشته، افزود: «با طرف اسرائیلی برای سفرها به توافق رسیده بودیم. زمانی که آنها تمهیدات جدیدی را اعمال کردند و برنامه سفر را به نحوی تغییر دادند که منجر به پریشانی حال مردم اورشلیم در جریان شب عبادت شد، شگفت زده شدیم.» وی همچنین تاکید کرد که اسرائیل خواستار استفاده از حریم هوایی اردن است اما در مقابل از صدور مجوز چنین سفر زیارتی امتناع ورزیده است.»

بخش دیگری از اظهارات وزیر خارجه اردن دوباره به نقطه اختلاف امان و تل آویو بر سر وضع موجود در مسجد الاقصی کشیده شد و صفدی اعلام کرد که مسجد الاقصی به صورت کامل محل عبادتی برای مسلمانان است و اسرائیل هیچ حق حاکمیتی بر آن ندارد و همچنین مداخله اسرائیل در امور آن را نمی‌پذیریم.

روشن است که سخنان رئیس دستگاه دیپلماسی اردن به وضوح نشان دهنده خشم اردنی‌ها از اقدامات تنش زای دولت نتانیاهو در سال ها و هفته های اخیر است. از جمله این اقدامات می‌توان به عزم و اراده راست گرایان افراطی در فلسطین اشغالی برای الحاق کرانه باختری و دره رود اردن به سرزمین‌های اشغالی، تغییر وضع موجود در مسجدالاقصی و رایزنی‌ها برای اعطای تولیت آن به عربستان سعودی اشاره کرد.

پیش بینی روندهای آینده

عربستان به عنوان متولی مکه و مدینه از اماکن مقدس مسلمانان، در تکاپوی کسب تولیت حرم شریف در بیت المقدس و همچنین مساجد موجود در مجموعه مسجدالاقصی گام برمی دارد. حتی بر اساس گزارش برخی از منابع خبری، عربستان یکی از شروط عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی را مدیریت امور مسجد الاقصی به دست خویش اعلان داشته است. ریاض در صورت رسیدن به چنین موقعیتی، قدرت مذهبی مضاعفی را در جهان اسلام به دست خواهد آورد و علاوه بر این ترکیه را هم که مدت های مدیدی چشم به نقش آفرینی در مدیریت امور مسجدالاقصی دوخته است را کنار خواهد زد.

ترکیه در سال‌های اخیر همزمان با اقدام دولت دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا در سال 2017 در به رسمیت شناختن قدس به عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی و انتقال سفارت این کشور از تل آویو به قدس که از عوامل بحران ساز در روابط بین اردن و رژیم صهیونیستی در چند سال اخیر بوده، استفاده لازم را برد. در آن زمان عبدالله دوم به دعوت رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه برای گفتگو در مورد قضیه فلسطین و وضعیت شهر قدس به این کشور سفر کرد. آنکارا به عنوان یکی از کنشگران موثر در قضیه فلسطین و همچنین یکی از رقبای تل آویو در منطقه با استفاده از موقعیت به وجود آمده سعی داشت تا اردن را به مدار متحدان خود بیفزاید. تلاش‌ها در این راستا با سفر پادشاه اردن در فوریه 2019 به ترکیه نیز ادامه یافت.

                                       دیدار اردوغان و عبدالله دوم در استانبول در فوریه 2019

از این رو عبدالله دوم پادشاه اردن هاشمی نگران آتیه پیش روی حرم شریف و از دست دادن دوباره کنترل یکی از اماکن مقدس مسلمانان است. بدیهی است که بیت المقدس صرفا یک نماد تاریخی برای اردن هاشمی نیست بلکه تضمین کننده ثبات حاکمیت این کشور پادشاهی به حساب می‌آید. بنابراین حفظ وضع موجود مسجدالاقصی نوعی اعتبار برای امان و به مثابه کلید راهگشای ادامه بازیگری سیاسی این کشور در عرصه منطقه‌ای محسوب می‌شود.

در این میان رژیم صهیونیستی در سایه گمانه زنی ها پیرامون عادی سازی روابط خویش با عربستان گرایش بیشتری به سمت این کشور دارد تا به نحوی “رهبر جهان اسلام” را به دایره عادی سازی روابط وارد سازد. اما از طرفی جایگاه اردن به لحاظ ژئوپلیتیکی از اهمیت ویژه‌ای برای رژیم صهیونیستی برخوردار است. در حالی که رژیم صهونیستی از سمت شمال توسط حزب الله و از سمت بلندی‌های جولان توسط نیروهای تحت حمایت ایران تهدید می‌شود، همکاری‌های امنیتی از جانب مرزهای شرقی با اردن باعث شده تا دست کم هم افزایی علیه اسرائیل از این جناح صورت نگیرد. از طرف دیگر کنشگری پادشاهی اردن در قضیه فلسطین به علت اینکه تقریبا 60 درصد از جمعیت آن را فلسطینی تباران تشکیل می دهند و در مجاورت کرانه باختری قرار گرفته، بسیار حائز اهمیت است.

در نتیجه به نظر می رسد با وجود تلاش‌های دیپلماتیک رژیم برای دستیابی توافق صلح با کشورهای عربی به ویژه عربستان، فارغ از سر کار آمدن یک دولت راستگرا یا میانه رو در انتخابات پیش روی این رژیم، اردن همچنان جایگاه ویژه‌ خویش را در نزد اسرائیل حفظ کند و اتفاقاتی از قبیل کودتا که موجب بی ثباتی در کشور پادشاهی اردن می‌شود، با حداکثر حساسیت امنیتی در تل آویو دنبال شود.

رژیم صهیونیستی خاک اردن را به مثابه یک سرزمین حائل بسیار قابل اتکا در مقابل گروه‌های مقاومت در عراق و به ویژه دشمن اصلی خود یعنی ایران قلمداد می کند. با توجه به گسترش نیروهای مقاومت از بغداد تا دمشق و بیروت و حضور گروه‌های تروریستی در صحرای سینا، مرز شرقی اسرائیل با اردن به عنوان کشوری که اسرائیل با آن طولانی ترین مرز را دارد، حاشیه امنیت قابل اتکایی را برای این رژیم ایجاد کرده است.

روشن است که به سبب تحولات اخیر و آنچه تلاش برای کودتا در پادشاهی اردن خوانده شده، نگرانی‌هایی در مورد ناآرامی در این کشور وجود دارد. اگرچه عبدالله دوم هنوز مقبولیت خود را در اردن از دست نداده، اما مشکلات اقتصادی و بیکاری می‌تواند باعث تضعیف پایه‌های حکومت وی شود و اثرات مخربی را برای رژیم صهیونیستی و امنیت آن داشته باشد.

بر همین اساس یک حکومت تضعیف شده در امان با رویدادهایی از قبیل کودتا می‌تواند باعث به وجود آمدن خلا قدرت در کشور شود و بی ثباتی حاصل از نبود یک حکومت قدرتمند فضا را برای خیزش گروه‌های فلسطینی و همچنین نفوذ گروه‌های مسلح از کشورهای همسایه مانند عراق به وجود می‌آورد. از سوی دیگر ممکن است صهیونیست‌های افراطی در اسرائیل با تضعیف پادشاهی اردن هاشمی در اندیشه تغییر وضع حاضر در مسجد الاقصی باشند.

منابع پژوهش در دفتر پژوهشکده موجود است

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

آیا مطمئن هستید که می خواهید قفل این پست را باز کنید؟
باز کردن قفل باقی مانده : 0
آیا مطمئن هستید که می خواهید اشتراک را لغو کنید؟